ابوریحان بیرونی یکی از دانشمندان و فیسوفان مشهور ایرانی در سطح جهان است و او را به عنوان پدر انسان‌شناسی و هندشناسی می‌شناسند.

نگاهی بر زندگی‌نامۀ ابوریحان بیرونی

ابوریحان بیرونی دانشمند ایرانی قرن چهارم و پنجم هجری است. او را به دلیل تسلط بر علوم مختلفی مانند ستاره‌شناسی، انسان‌شناسی، تاریخ‌نگاری، تقویم‌شناسی، ریاضی و ...، همه‌چیزدان می‌خوانند. او به زبان خوارزمی، فارسی، عربی و سانسکریت تسلط داشت. زبان خوارزمی یک زبان ایرانی رایج در سرزمین خوارزم (ازبکستان و ترکمنستان امروزی) بوده که امروزه زبان ازبکی جایگزین آن شده است.

ابوریحان بیرونی: پدر انسان‌شناسی و هندشناسی

ابوریحان بیرونی را پدر انسان‌شناسی و هندشناسی می‌دانند. انسان‌شناسی بخشی از علوم اجتماعی است که به توضیح ابعاد وجودی انسان می‌پردازد و هندشناسی، مطالعۀ علمی تاریخ هند، اساطیر، ادیان، زبان‌های هندی و فرهنگ کشور هندوستان و سرزمین‌های تحت تاثیر فرهنگ هندی می‌باشد. در واقع ابوریحان بیرونی اولین کسی بود که در دوران غزنوی به سرزمین هند سفر کرد و به تحقیق و دسته‌بندی اطلاعات در زمینۀ سرزمین هندوستان پرداخت و به همین دلیل، پیشینۀ هندشناسی به وی برمی‌گردد.

او در نگارش باورها و تاریخ مردم کشورهای گوناگون، جانب بی‌طرفی را رعایت می‌کرد. او همچنین با زبان‌های عبری باستان (عبری توراتی) که از مجموعه زبان‌های سامی کنعانی است، زبان سریانی که از گویش‌های زبان آرامی است و یونانی باستان نیز آشنایی داشته است.

بیرونی در خوارزم متولد شده و در شهر غزنی که در زمان غزنویان پایتخت افغانستان بود وفات یافته است. روایت است که وی در اواخر عمر خود، بینایی و شنوایی‌اش را از دست داده بود. او در دوره‌ای از زندگی‌اش با ابوعلی سینا که 7 سال از وی جوان‌تر بوده مکاتبه داشته و برخی از نامه‌های آنها باقی مانده است. بیرونی پس از ترک خوارزم، در شهرهای بخارا، گرگان و ری سکونت داشته است. وی در زمان اقامت در گرگان تلاش کرد تا قطر زمین را اندازه بگیرد.

ابوریحان بیرونی در کتاب الاسطرلاب روشی را برای محاسبۀ شعاع زمین ارائه کرده است. او در فلسفه پیرو فارابی، یکی از بزرگترین دانشمندان ایرانی، بوده است. بیرونی در نوشته‌هایش همچنین به گردش زمین به دور خودش اشاره کرده است.

ابوریحان بیرونی را مخترج چگالی‌سنج می‌دانند که با آن وزن مخصوص مواد تعیین می‌شود. برخی از نظریات او با داروینیسم و انتخاب طبیعی قیاس شده است. از وی آثار معروفی مانند التنجیم در ریاضیات و ستاره‌شناسی، آثار الباقیه در تاریخ و جغرافیا و قانون مسعودی که نوعی دانش‌نامه است بر جای مانده است. همچنین کتاب معروفی از وی در زمینۀ گیاهان دارویی به نام الصیدنه موجود است.

دستاوردهای علمی ابوریحان

بیرونی در طیف وسیعی از علوم دستاوردهای چشمگیری داشت:

• ریاضیات: او در جبر، مثلثات و هندسه کارهای مهمی انجام داد. بیرونی مفاهیم انتگرال‌گیری را پیش‌بینی کرد و به محاسبه محیط زمین پرداخت. او همچنین در مورد نسبت محیط دایره به قطر (عدد پی) تحقیقاتی انجام داد.
• ستاره‌شناسی: بیرونی نظریات بطلمیوس را مورد نقد قرار داد و در مورد حرکت سیارات و اندازه‌گیری ابعاد آسمانی کارهای ارزشمندی انجام داد. او همچنین در مورد رصد خسوف و کسوف و پیش‌بینی آن‌ها تحقیقاتی داشت.
• جغرافیا و زمین‌شناسی: بیرونی در مورد تعیین عرض و طول جغرافیایی شهرها و اندازه‌گیری ارتفاع کوه‌ها و عمق دریاها مطالعاتی انجام داد. او همچنین اولین کسی بود که به وجود پدیده‌های زمین‌شناسی مانند دگرگونی سنگ‌ها و فرسایش اشاره کرد.
• تاریخ و فرهنگ: بیرونی نه تنها تاریخ ایران و اسلام را مطالعه کرد، بلکه به طور گسترده به مطالعه تاریخ و فرهنگ تمدن‌های دیگر، به ویژه هند، پرداخت. او توانایی شگرفی در یادگیری زبان‌های مختلف و درک فرهنگ‌های گوناگون داشت.
• داروسازی و پزشکی: او در زمینه داروشناسی و خواص گیاهان دارویی نیز آثاری از خود به جای گذاشت.

بزرگداشت ابوریحان بیرونی

در ایران روز زادروز ابوریحان بیرونی را به عنوان روز مهندس نقشه‌بردار تجلیل می‌کنند. او یکی از چهار دانشمند ایرانی است که مجسمه‌اش در چهارطاقی محوطۀ دفتر سازمان ملل متحد در وین قرار دارد.

یکی از بزرگترین تولیدکنندگان داروهای انسانی و دامی در ایران به نام او مزین شده است. همچنین دهانه‌ای در ماه و سیارکی به نام 9936 و یک جزیره در جنوبگان نیز مزین به نام اوست. در تقویم ایران روز سیزدهم شهریور ماه را که مصادف با زادروز این دانشمند بزرگ است به عنوان روز بزرگداشت او ثبت کرده‌اند.

ابوریحان با بیش از 150 اثر علمی در زمینه‌های مختلف، میراثی گرانبها از خود بر جای گذاشت. او به عنوان یکی از بزرگترین دانشمندان تاریخ بشر شناخته می‌شود و تحقیقات او تا به امروز مورد توجه و ستایش دانشمندان در سراسر جهان است. توانایی او در تفکر انتقادی، مشاهده دقیق و ترکیب دانش‌های مختلف، او را به الگویی برای پژوهشگران و دانشمندان تبدیل کرده است. نام او با دقت علمی، کنجکاوی بی‌پایان و احترام به تمام فرهنگ‌ها گره خورده است.