محمدعلی جمالزاده، پدر داستان کوتاه فارسی، با قلمی طنزآمیز و نگاهی منتقدانه، واقعیت‌های جامعه را به تصویر کشید و دریچه‌ای نو به ادبیات معاصر گشود.

پیشتاز قصه‌نویسی معاصر، محمدعلی جمال‌زاده

محمدعلی جمال‌زاده، یکی از نویسندگان و مترجمان معاصر ایرانی بود که او را پدر داستان کوتاه در زبان فارسی و پیشتاز قصه‌نویسی معاصر می‌دانند. نخستین مجموعه داستان‌های کوتاه وی با عنوان «یکی بود و یکی نبود» در برلین منتشر شده است. او سه مرتبه نامزد جایزه نوبل ادبیات بود؛ اما  متاسفانه از دستیابی به این جایزه باز ماند. این مقاله را تا انتها مطالعه کنید تا با محمدعلی جمال‌زاده بیشتر آشنا شوید.

زندگی‌نامه محمدعلی جمال‌زاده

جمال‌زاده در شهر اصفهان دیده به جهان گشود. او فرزند یکی از رهبران جنبش مشروطه به نام «سید جمال‌الدین واعظ اصفهانی» است. اصالت جمال‌زاده متعلق به کشور لبنان بوده و از سادات صدرعاملی به شمار می‌آید.

او در سن ۱۲ سالگی برای تحصیل به بیروت رفت؛ اما در زمان اقامت او در این شهر اوضاع سیاسی ایران به کلی دگرگون شد. در زمان اقامت او در بیروت، محمدعلی شاه قاجار دستور به توپ بستن مجلس را صادر کرد و به همین دلیل پدر محمدعلی جمال‌زاده جزء آزادی‌خواهانی بود که دستگیر و اعدام شد.

جمال‌زاده در بیروت با افراد بزرگی مانند «ابراهیم پورداوود»، ایران شناس معاصر که نخستین اوستاشناس نیز به شمار می‌آید، هم دوره بود. او در سال ۱۹۱۰ برای ادامه تحصیل به اروپا رفت و دیپلم حقوق خود را از دانشگاهی در فرانسه کسب کرد. جمال‌زاده در سال ۱۳۷۶ در خانه سالمندانی در شهر ژنو درگذشت و مقبره او هم اکنون در آن شهر قرار دارد. کنسولگری ایران پس از درگذشت وی، ۲۶ هزار برگ دست‌نوشته و نامه و عکس‌های مختلف را در خانه او پیدا کرده و به سازمان اسناد ملی تحویل داد.

آثار محمدعلی جمال‌زاده

محمدعلی جمال‌زاده را به همراه بزرگ علوی و صادق هدایت از بنیانگذاران اصلی ادبیات معاصر داستانی فارسی می‌دانند. داستانی با عنوان «فارسی شکر است» که در مجموعه «یکی بود و یکی نبود» چاپ شده است، به عنوان اولین داستان کوتاه فارسی که به شیوه غربی نگاشته شده، از شهرت بالایی برخوردار است.

این داستان را نقطۀ عطفی در نثر نویسی فارسی به شمار می‌آورند. همچنین نامه‌های جمال‌زاده با «محمدابراهیم باستانی پاریزی» نویسنده مشهور ایرانی در کتابی با همین عنوان منتشر شده است. چاپ و انتشار این کتاب را فرزندان باستانی پاریزی بر عهده داشتند. از جمال‌زاده کتاب‌های زیادی بر جای مانده که برخی از آنها را در اینجا معرفی می‌کنیم.

یکی بود و یکی نبود

این مجموعه که یکی از مشهورترین آثار بر جای مانده از محمدعلی جمال‌زاده است، متشکل از ۶ داستان کوتاه و واژه‌های عوامانه فارسی می‌باشد که در سال ۱۳۰۰ خورشیدی منتشر شد. مجموعه داستان «یکی بود یکی نبود» را آغازگر داستان کوتاه‌نویسی در ایران و همچنین ادبیات فارسی می‌دانند. یکی از شاخصه‌های مهم این مجموعه داستان، طنز جمال‌زاده است. او پس از انتشار این مجموعه تا ۲۰ سال چیزی منتشر نکرد و آثار بعدی او نیز نتوانستند به جایگاهی بالاتر از این کتاب دست پیدا کنند.

سر و ته یک کرباس

«سر و ته یک کرباس» شامل شرح حال جمال‌زاده است. او در این کتاب کودکی خود در اصفهان و خاطراتی را که از این شهر دارد بازگو می‌کند و در ادامه، ماجراهایی را که پس از ملاقاتش با یکی از دوستان قدیمی رخ می‌دهد بیان می‌نماید.

دارالمجانین

دارالمجانین، نام یکی از آثار بحث‌برانگیز جمال‌زاده است. برخی معتقد هستند که جمال‌زاده در این کتاب قصد تخریب صادق هدایت را داشته اما برخی دیگر می‌گویند که او به نوعی قصد داشته که صادق هدایت را معرفی کند.

قصه‌های کوتاه برای بچه‌های ریش‌دار

این اثر شامل ۱۲ داستان است و در سال ۱۳۵۳ خورشیدی منتشر شده است. از جمله داستان‌های این مجموعه می‌توان به نان و دندان، پینه‌دوز و پاشنه‌کش اشاره کرد.

گنج شایان

«گنج شایان» یا «اوضاع اقتصادی ایران»، نام اثر دیگری از محمدعلی جمال‌زاده است که در آن به وضعیت اقتصادی ایران در زمان سلسله قاجاریه پرداخته شده است. جمال‌زاده این کتاب را در برلین و در اواخر جنگ جهانی اول منتشر کرد. یک خاورشناس آلمانی این کتاب را به آلمانی ترجمه کرده است.

خلقیات ما ایرانیان

این کتاب در سال ۱۳۴۵ منتشر شد و یک اثر انتقادی است که نظرات ۲۹ اروپایی را راجع به رفتار ایرانیان در برمی‌گیرد. نقدهای جمال‌زاده در آن زمان با واکنش تند از سمت حکومت روبرو شد؛ به همین دلیل یک سال پس از انتشار این کتاب تمام نسخه‌های آن جمع‌آوری شده و گذرنامه ایرانی جمال‌زاده و همسرش نیز به مدت دو سال توقیف شد.

کباب غاز

«کباب غاز» یکی از مشهورترین داستان‌های کوتاه محمدعلی جمال‌زاده است که در کتاب ادبیات فارسی دوران متوسطه نیز وجود دارد. این داستان که در کتاب «شاهکار» مطرح گردیده، توسط یک دانشیار ادبیات و زبان فارسی در دانشگاه نیوجرسی آمریکا به انگلیسی برگردانده شده است.

جمال‌زاده و جایزه نوبل

جمال‌زاده را علاوه بر پدر داستان کوتاه در زبان فارسی و همچنین پیشتاز در قصه‌نویسی معاصر، آغازگر سبک واقع‌گرایی در ادبیات پارسی نیز می‌دانند. او در سال‌های ۱۹۶۵ و ۱۹۶۷ و ۱۹۶۹ نامزد دریافت جایزه نوبل ادبیات شد. او در سال ۱۹۶۹ در یک قدمی جایزه بود؛ اما از دستیابی به آن باز ماند.

تاکنون ۴ فارسی زبان موفق شده‌اند که نامزد دریافت جایزه نوبل ادبیات شوند که علاوه بر جمال‌زاده می‌توان به زین العابدین رهنما، ابوالقاسم اعتصام‌زاده و حسین قدس نخعی اشاره کرد. متاسفانه هیچ یک از این چهار نفر موفق به دریافت این جایزه نشدند.

سخن پایانی

محمدعلی جمال‌زاده به عنوان یکی از نویسندگان مشهور ایرانی توانست آثار ماندگاری را از خود بر جای بگذارد و سه مرتبه نامزد دریافت جایزه نوبل ادبیات شود. او پدر داستان کوتاه‌نویسی در زبان پارسی است که ۱۰۵ سال عمر کرد و در شهر ژنو سوئیس دیده از جهان فرو بست.