باغ نارنجستان قوام شیراز، یکی از شاهکارهای تاریخی ایران است که قدمت آن متعلق به دوران قاجاریه بوده و به خانه قوام نیز شهرت دارد.

با باغ نارنجستان قوام بیشتر آشنا شوید

باغ نارنجستان قوام که به خانه قوام نیز شهرت دارد، یکی از آثار تاریخی دیدنی در شهر شیراز است که قدمت آن به زمان قاجاریه برمی‌گردد. نارنجستان قوام در زمان قاجار محل اقامتی برای حاکم شیراز بود که توسط چندین نسل از خاندان قوام پی‌ریزی، ساخت و تکمیل شده بود. امروزه این بنا در اختیار دانشگاه شیراز است و  تبدیل به موزه نارنجستان شده است که مورد بازدید عموم می‌باشد. این مطلب را تا انتها بخوانید و با زیبایی‌های باغ نارنجستان قوام بیشتر آشنا شوید.

پیشینه باغ نارنجستان قوام شیراز

باغ نارنجستان قوام به این دلیل لقب «نارنجستان» را به خود اختصاص داده است که در حیاط این عمارت درختان نارنج بسیاری وجود دارد. این خانه توسط خاندان قوام شیرازی که در شیراز صاحب قدرت و نفوذ بوده و از خاندان‌های دیوان‌سالار دوران قاجار به شمار می‌آمدند ساخته شده است.

خاندان قوام شیرازی در اصل یهودی بوده و تا زمان پهلوی صاحب قدرت و نفوذ زیادی در ایران بودند. این خاندان از نسل حاج ابراهیم کلانتر است که نخستین وزیر اعظم ایران بود و در اواخر دوران زندیه به عنوان کلانتر شیراز و سپس در دوران قاجاریه به عنوان نخست وزیر اعظم ایران فعالیت می‌کرد. این خاندان موفق شد کاخ‌ها و باغ‌های زیادی را در شیراز بسازد که معروف‌ترین آنها باغ نارنجستان قوام است.

باغ نارنجستان قوام به مدت ۱۰ سال در زمان پهلوی مورد استفاده موسسه آسیایی دانشگاه پهلوی بود که سرپرستی آن را ایران‌شناس معروف «آرتور آپهم پوپ آمریکایی» بر عهده داشت. موسسه آسیایی دانشگاه پهلوی در نیویورک بنیان‌گذاری شده و در سال ۱۳۴۵ خورشیدی با ریاست فرح پهلوی به شیراز منتقل شده بود.

مطابق با گفته‌های تاریخی حاج ابراهیم خان کلانتر که وزیر کریم خان زند بود، در زمان لطفعلی خان زند به او خیانت کرده موجب کشته شدن او و پایان سلسله زندیه می‌شود. با آغاز سلطنت قاجاریه و به قدرت رسیدن آغا محمد خان قاجار، حاج ابراهیم خان قدرت زیادی پیدا کرده و اقوام خود را در ولایت‌های مختلف استان فارس به پست‌های مختلفی منصوب می‌کند؛ اما در زمان فتحعلی شاه قاجار اطرافیان شاه او را نسبت به حاج ابراهیم بدگمان کرده و حکم قتل او و بسیاری از اعضای خانواده‌اش را از شاه می‌گیرند. از حاج ابراهیم تنها یک پسر به نام علی اکبر بر جای می‌ماند که بعدها در سفر فتحعلی شاه به شیراز به دلیل پشیمان شدن شاه از کردار خود مورد محبت قرار گرفته و والی شیراز می‌شود و به او لقب «قوام الملک» اهدا می‌گردد. بعد از مرگ او، پسرش «علی محمد خان قوام الملک» به این مقام می‌رسد و ساخت خانه قوام را آغاز می‌کند و این خانه در دوره قوام بعدی به بهره‌برداری می‌رسد. 

نارنجستان قوام در واقع بیرونی خانه قوام بوده که از طریق زیرزمین به اندرونی خانه قوام راه داشته است و از آنجا برای انجام کارهای اداری و دیوانی و همچنین پذیرایی از مهمان‌ها استفاده می‌کردند. این خانه طی چند نسل در خاندان قوام به ارث می‌رسد و اکنون در مالکیت دانشگاه شیراز است. آغاز احداث باغ نارنجستان قوام و بناهای آن توسط «علی محمد خان قوام‌الملک» آغاز شده و سپس توسط فرزند وی «محمدرضا خان قوام‌الملک» تکمیل شده است.

معماری باغ نارنجستان قوام

این باغ دارای تزئینات آجرکاری است و بر پیشانه در ورودی یک کتیبه مرمری شامل آیاتی از قرآن دیده می‌شود که در اطراف آن ابیاتی است که یک شاعر شیرازی به نام «آسوده» درباره تاریخ احداث باغ و بانی آن نگاشته است.

در دو طرف درگاه، ازاره سنگی که به بخش سنگی دیوار اتاق یا ایوان از کف طاقچه تا روی زمین گفته می‌شود، وجود دارد که بر روی آن نقش سرباز قاجاریه تفنگ به دست حجاری شده است. جنس در ورودی از چوب ساج است و بر روی آن منبت‌کاری صورت گرفته است. در ورودی وارد یک هشتی می‌شود که سقف هشتی با کاشی و آجرکاری تزیین شده است. این هشتی نیز توسط دو راهرو با محوطه باغ نارنجستان قوام در ارتباط است.

باغ نارنجستان قوام در ضلع‌های شمالی، شرقی و جنوبی ساختمان‌هایی دارد که عمارت اصلی در سمت شمال و در دو طبقه و یک طبقه زیرزمینی بنا شده است. طرح بنای اصلی عمارت باغ نارنجستان قوام و ایوان دو ستونی آن اقتباس از معماری رایج دوران زندیه است و سایر بناهای آن نیز مطابق با گچ‌بری‌های دوران قاجاری تزیین شده‌اند.

بر روی سقف‌ها نقاشی‌های رنگ روغن به سبک نقاشی‌های زندیه دیده می‌شود. همچنین نقاشی‌هایی به نام «مرجوک» بر روی چوب‌های سقف نقش بسته است که مخصوص هنرمندان شیراز می‌باشد و بیشتر در ساختمان‌های عهد زندیه و قاجاریه شیراز قابل مشاهده است. در حواشی سقف‌ها مقداری عکس‌های کاغذی رنگی و کاغذ دیواری نیز استفاده شده که در آن دوران از اروپا به ایران آورده‌اند.

بر روی سقف طبقه بالای عمارت اصلی که در طرفین ایوان تیرهای چوبی دارد نیز نقاشی‌هایی کشیده شده است که نقاشی‌های سقف ایوان اغلب اتاق‌ها توسط نقاش مشهور آن دوره به نام «لطفعلی خان صورتگر» انجام شده است. عمارت اصلی باغ نارنجستان قوام در قسمت جلویی، درهای ارسی با شیشه‌های رنگی دارد که این شیشه‌ها را در زمان قاجاریه از اروپا به ایران وارد کردند. همچنین تمام درهای عمارت از چوب گردو بوده و خاتم‌کاری و منبت‌کاری بر روی آنها صورت گرفته و صدف‌هایی از خلیج فارس را بر روی آنها کار کرده‌اند.

در زمان قاجاریه به باغ نارنجستان قوام و مجموعه عمارت آن «بیرونی» گفته می‌شد که مختص کارهای اداری و دیوانی بود. خانه‌ای که در طرف مغرب آن واقع شده و به نام «خانه زینت‌الملوک» مشهور است را به دلیل سکونت خانواده قوام «اندرونی» می‌خواندند. در حال حاضر بین این دو بنا یک کوچه فاصله است؛ اما در آن زمان این دو از زیر کوچه توسط یک تونل با یکدیگر ارتباط داشتند.

خانه زینت الملوک

خانه زینت الملوک که اندرونی باغ نارنجستان قوام به شمار می‌آمده، متعلق به دختر حبیب الله خان بوده که اکنون به موزه تبدیل گشته است. این بنا در زمان جنگ ایران و عراق به دلیل اسکان خانواده‌های جنگ‌زده دچار صدماتی شده است. در این خانه نیز هنرهایی مانند منبت‌کاری، آینه‌کاری، گچ‌کاری و غیره وجود دارد که سبک تمام این‌ها متعلق به دوران قاجار است.

خانه عرقی‌ها

خانه عرقی‌ها در شرق عمارت باغ نارنجستان قوام وجود دارد که جزء بناهای مجموعه قوام بوده و درب آن از پشت نارنجستان قوام است. قسمت جنوبی این بنا به عنوان مطبخ‌خانه کاربرد داشته است. این بنا هم اکنون تحت تملک دانشگاه شیراز است و به دلیل آنکه در مقاطعی از آن به عنوان مکتب‌خانه قوام استفاده شده، به آن عمارت مکتب‌خانه نیز گفته می‌شود. به نظر می‌رسد که حمام خصوصی قوام توسط تونلی به این حمام اتصال داشته است.

سخن پایانی 

باغ نارنجستان قوام یکی از آثار تاریخی شهر شیراز است که قدمت آن به زمان قاجاریه می‌رسد. این باغ در حال حاضر در اختیار دانشگاه شیراز است و تبدیل به موزه شده و مورد بازدید گردشگران داخلی و خارجی می‌باشد.