زکریای رازی: پیشگام علم پزشکی و کیمیاگری در جهان اسلام

زکریای رازی فیلسوف و شیمی‌دان مشهور ایرانی است. رازی جزء معدود دانشمندانی است که به او لقب همه‌چیزدان داده‌اند. زندگی‌نامه رازی پر از اکتشافات شگفت‌انگیز است.

زندگی‌نامۀ زکریای رازی

ابوبکر محمد بن زکریای رازی، پزشک و فیلسوف و شیمی‌دان ایرانی در سدۀ سوم هجری است. به او لقب همه‌ چیزدان داده‌اند به این معنا که زکریای رازی در همۀ علوم عصر خود دانا و صاحب نظر بوده است. او آثار زیادی در زمینه‌های مختلف مانند پزشکی، شیمی، فلسفه، کیهان‌شناسی، منطق و ریاضیات دارد و کاشف الکل، نفت سفید و اسید سولفوریک است. او را به خاطر کشف الکل و سایر دستاوردهایش در علم شیمی، پدر شیمی می‌خوانند.

در تقویم ایران روز 5 شهریور ماه را روز بزرگداشت وی و روز داروسازی اعلام کرده‌اند. مجسمۀ زکریای رازی به همراه سه دانشمند ایرانی دیگر در یک چهار طاقی با تزئینات هخامنشی در محوطۀ دفتر سازمان ملل در شهر وین اتریش قرار دارد.

در این تصویر مجسمۀ زکریای رازی را در حالی که تنگی در دست دارد در چهارطاقی دانشمندان ایرانی مشاهده می‌کنید

دستاوردهای زکریای رازی

زکریای رازی در ری به دنیا آمده و در همین شهر دار فانی را وداع گفته است. او در اواخر عمر چشمان خود را از دست داد و نابینا شد. ابوریحان بیرونی معتقد است که رازی در اثر کار مداوم با مواد شیمیایی بینایی خود را از دست داد. رازی در زمان حیات خود به دلیل تفکراتش در زمینۀ مذهب و دین مخالفان بسیاری داشت.

او کتاب‌های زیادی در زمینۀ الهیات، کیمیاگری، ستاره‌شناسی و ... دارد که از جملۀ آنها می‌توان به الحاوی، المرشد، الابدال الاولیه، الطب الملوکی، منصوری و ... اشاره کرد.

رازی جزء معدود پزشکانی است که برخی از عقیده‌های او در روش‌های درمان امروزی هنوز هم استفاده می‌شود. ابوعلی سینا می‌گوید که برای تالیف کتاب معروفش به نام قانون از کتاب الحاوی رازی استفادۀ بسیاری نموده است.

او اولین کسی بوده که توانسته آبله را از سرخک تفکیک کند و معتقد است که پزشک باید در ابتدا تلاش کند تا بیماری را با غذا درمان کند و اسراف در دارو را مضر می‌داند.

برخی از تاریخ‌نگاران اعتقاد دارند که رازی علاوه بر پزشک، جراح نیز بوده است. او موفق شد که از نارنج، اسید سیتریک تهیه کند و با سوزاندن زرنیخ نیز به مرگ موش یا اکسید آرسنیک دست پیدا کرد.

او علاوه بر علم پزشکی و داروسازی، فیلسوف مشهوری بود و از تفکرات رایج در عصر خود پیروی نمی‌کرد. یکی از دلایل مخالفت‌های دانشمندان هم‌عصر او نیز همین موضوع بوده است. برخی معتقدند که رازی برجسته‌ترین چهرۀ ایرانی در بحث خردگرایی و تجربه‌گرایی است. خردگرایی به معنای تکیه بر اصول عقلی و منطقی در اندیشه و گفتار و کردار است و تجربه‌گرایی نقطۀ مقابل خردگرایی است. بر اساس دیدگاه تجربه‌گرایی، همۀ معرفت‌های بشری برآمده از تجربه است. در فلسفۀ رازی تمایلاتی از سقراط، افلاطون و افکار مانوی دیده می‌شود.

رازی علم پزشکی را در دانشگاه بغداد آموخته و چندین سال ریاست بیمارستان بزرگ این شهر را بر عهده داشته است. او سپس به ری بازگشته و در آنجا به تدریس علم پزشکی پرداخته است.

تاریخ‌نگاران اعتقاد دارند که ابوالعباس ایرانشهری، استاد و معلم زکریای رازی بوده است. ابوالعباس ایرانشهری فیلسوف، ریاضی‌دان، طبیعی‌دان و ستاره‌شناس ایرانی قرن نهم میلادی در نیشابور بوده است.

رازی شاگردان زیادی در پزشکی تربیت کرده است. او شاگردان معروفی مانند یحیی بن عدی، محمد بن یونس، ابوالحسن طبری و ابن قارن رازی را پرورش داده است. رازی در کتاب الاسرار از محمد بن یونس نام برده و ادعا کرده که این کتاب را برای او نوشته است.

دربارۀ محل دقیق دفن او اختلاف نظر وجود دارد. عده‌ای اعتقاد دارند که محوطۀ تاریخی برج طغرل آرامگاه وی است. برخی نیز محل دفن او را در امامزاده شعیب شهرری می‌دانند.

دستاوردهای پزشکی رازی

رازی را به حق می‌توان “پدر طب اسلامی” نامید. او اولین پزشکی بود که بیماری آبله را از سرخک تشخیص داد و تفکیک این دو بیماری، گامی انقلابی در تاریخ پزشکی محسوب می‌شود. او این یافته‌ها را در کتاب مشهور خود “الجُدَری و الحَصبه” (درباره آبله و سرخک) شرح داد. رازی همچنین به اهمیت بهداشت فردی و عمومی در درمان و پیشگیری از بیماری‌ها تأکید داشت.

او معتقد بود که پزشک باید با صبر و حوصله به بیمار گوش دهد و در تشخیص و درمان از روش‌های علمی و تجربی بهره ببرد. رازی در بیمارستان بغداد، که یکی از بزرگترین مراکز درمانی زمان خود بود، ریاست بخش را بر عهده داشت و به تربیت دانشجویان پزشکی می‌پرداخت. او بر اهمیت تغذیه مناسب، ورزش و روانشناسی بیمار در روند درمان تأکید می‌کرد.

از آثار مهم پزشکی او می‌توان به “الحاوی” اشاره کرد که دایرةالمعارفی جامع از دانش پزشکی زمان او بود و در قرون وسطی به لاتین ترجمه شد و به مدت قرن‌ها به عنوان مرجع اصلی دانشجویان پزشکی در اروپا مورد استفاده قرار گرفت. او همچنین کتاب “من لا یحضره الطبیب” (پزشکی برای کسی که طبیب در دسترسش نیست) را نوشت که راهنمایی عملی برای مردم عادی بود تا بتوانند بیماری‌های رایج را خودشان درمان کنند.

کیمیاگری و سایر علوم

رازی علاوه بر طب، در کیمیاگری نیز دستاوردهای قابل توجهی داشت. او برخلاف بسیاری از کیمیاگران هم‌عصر خود که به دنبال تبدیل فلزات ارزان به طلا بودند، بر جنبه‌های عملی و علمی این علم تمرکز کرد. او مواد شیمیایی متعددی را کشف و طبقه‌بندی کرد و روش‌های جدیدی برای تقطیر، تبلور و استخراج مواد شیمیایی ابداع نمود. رازی اولین کسی بود که الکل را خالص‌سازی کرد و کاربردهای درمانی آن را کشف نمود. او همچنین مواد شیمیایی مانند اسید سولفوریک، اسید نیتریک، سود سوزآور و شیشه را شناسایی و توصیف کرد.

کارهای او در کیمیاگری، پایه‌های شیمی مدرن را بنا نهاد. او حدود 200 کتاب و رساله در زمینه‌های مختلف علمی نوشت که متاسفانه بسیاری از آن‌ها از بین رفته‌اند.

میراث ماندگار

زکریا رازی نه تنها در ایران، بلکه در سراسر جهان به عنوان یکی از بزرگترین دانشمندان تاریخ شناخته می‌شود. او با رویکرد علمی، تجربی و انسانی خود، انقلابی در علم پزشکی ایجاد کرد و دانش کیمیاگری را به سوی کاربردهای عملی هدایت نمود. آثار او نه تنها دانش پزشکی و شیمی دوران خود را غنی ساخت، بلکه الهام‌بخش نسل‌ها دانشمند پس از خود شد و میراثی جاودان در تاریخ علم بر جای گذاشت.