بازار سرپوشیده تبریز، با قدمت تاریخی و معماری بی‌نظیر خود، قلب تپنده فرهنگ و تجارت در شمال غرب ایران است. بازار تبریز، بزرگترین بازار کهن سرپوشیده در ایران و جهان است.

شگفتی‌های بازار سرپوشیده تبریز

بازار سرپوشیده تبریز، بزرگترین بازار سرپوشیده کهن در ایران و جهان است که در شهر تبریز واقع شده است. مساحت این بازار سرپوشیده در حدود یک کیلومتر مربع بوده و در سال ۱۳۸۹ خورشیدی نیز در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است.

این بازار در گذشته از رونق فراوانی برخوردار بود و دلیل آن، قرار گرفتن تبریز در چهارراه جاده ابریشم بوده است. به دلیل گذر کردن روزانۀ صدها کاروان کشورهای مختلف از تبریز و بازار آن، در گذشته رونق بسیاری در این شهر و بازار سرپوشیده تبریز وجود داشته است. در ادامه بیشتر درباره این بازار تاریخی صحبت خواهیم کرد.

تاریخچه بازار سرپوشیده تبریز 

بازار سرپوشیده تبریز که در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است، یکی از دیدنی‌های مهم این شهر به شمار می‌آید. تاریخ دقیق ساخت بازار تبریز مشخص نیست؛ اما طبق اطلاعاتی که جهانگردان از سده چهارم هجری تا دوران قاجاریه از آن ارائه داده‌اند، قدمت این بنا باید بسیار زیاد باشد. البته این بنا یک بار در سال ۱۳۹۳ قمری توسط حاکم وقت تبریز بازسازی شد؛ زیرا پس از وقوع زمین‌لرزۀ  ۳ دهۀ پیش دچار خرابی‌هایی شده بود.

بسیاری از جهانگردان مشهور از شکوه و رونق بازار سرپوشیده تبریز تعریف و تمجید کرده‌اند که از آن جمله می‌توان به «ابن بطوطه»، یکی از جهانگردان نامدار مسلمان و «مارکوپولو»، جهانگرد معروف ونیزی در قرن ۱۳ میلادی اشاره کرد.

این بازار ۵۵۰۰ باب حجره و فروشگاه و مغازه دارد و ۴۰ گونه شغل در آن مشغول به فعالیت هستند. بازار تبریز، اصلی‌ترین مرکز دادوستد مردم در این شهر شناخته می‌شود و دارای ۱۲ باب مدرسه، ۳۵ باب سرا، ۲۵ باب تیمچه و ۳۰ باب مسجد است. متاسفانه در آتش‌سوزی سال 1398، بخشی از این بازار فرو ریخت و چندین مغازه در آتش‌سوزی ویران شد.

دادوستدهای بازار تبریز

بازار تبریز در زمان عباس میرزا از شاهزادگان قاجار تبدیل به مرکز تجارت انگلیسی‌ها شده بود. به طور کلی از نیمه دوم سده سیزدهم، تاجران انگلیسی از طریق جاده ابریشم که یک شبکه از مسیرهای تجاری اوراسیا بود، از شهرهایی مانند استانبول عبور می‌کردند و کالاهای خود را به بازار تبریز انتقال می‌دادند. بعد از سده سیزدهم نیز تبریز به پایگاه اصلی تجارت بین مناطق شمالی ایران و اروپا تبدیل شد؛ به طوری که در سال ۱۲۵۶ خورشیدی بخش زیادی از مراودات تجاری کشور را عهده‌دار شده بود و از این حیث بر تهران برتری داشت.

این شهر حتی تا سال ۱۲۸۵ نیز به عنوان مرکز اصلی تجارت بین ایران و آسیای میانه به شمار می‌آمد. در زمان‌های گذشته یکی از ارکان اصلی در بازار سرپوشیده تبریز، ارامنه بودند از جایگاه ممتاز و ویژه‌ای در این بازار برخوردار بوده و با تاجران روس تجارت می‌کردند.

ویژگی‌های بازار تبریز

بازار سرپوشیده تبریز دارای سراها و تیمچه‌هایی است که بیشتر آنها سه طبقه دارند و طبقه زیرین را برای انبار کالا، طبقه دوم برای محل کار و طبقه سوم را برای آسایش و استراحت اختصاص داده‌اند. بزرگترین گنبد در این بازار، گنبد تیمچه امیر است که مربوط به دوران قاجاریه بوده و در بازار قدیم تبریز در تیمچه طلافروشان واقع شده است.

تیمچه مظفریه نیز زیباترین معماری را در بازار تبریز به خود اختصاص داده است. درگذشته دروازه‌های این بازار به عنوان دروازه‌های اصلی شهر مورد استفاده بوده است. این بازار در زمان ایلخانی که تبریز به عنوان پایتخت انتخاب شد، شهرت زیادی پیدا کرد و رونق خود را تا دوران صفویه ادامه داد. قدمت بازار کنونی تبریز را به اواخر دوران زندیه و عصر قاجاریه نسبت می‌دهند.

معماری بازار سرپوشیده تبریز

بخش بیرونی بازار تبریز با بافت شهری هماهنگ بوده و شبیه به بناهای معمولی است. در مرکز طاق‌های این بازار، دریچه‌هایی وجود دارد که امکان خروج هوای گرم را فراهم می‌کند. در برخی قسمت‌ها نیز دریچه‌ای قرار داده نشده تا از وقوع کوران جلوگیری شود.

دیوارهای این سازه به قدری ضخامت دارند که می‌توانند در طول زمستان گرما را در خود حفظ کنند. راسته‌های اصلی بازار سرپوشیده تبریز توسط راسته‌های فرعی به هم متصل شده و سراها و تیمچه‌ها در حد فاصله بین آنها هستند. در تقاطع راسته‌ها، سه‌راهی و یا چهارراهی‌هایی به وجود آمده که با گنبدهای آجری تزئین گشته است.

مهم‌ترین راسته‌های این بازار شامل راسته بازار قدیم، بازار جمعه مسجد، بازار کفاشان، بازار یمنی‌دوز  و بازار صفی است. راسته‌های بازار به صورت سرپوشیده هستند تا از بارندگی در تبریز محافظت شوند. بلندی سقف این قسمت ۵ تا ۶ متر است که البته نسبت به بازارهای مناطق گرمسیری ایران، ارتفاع سقف کمتر است تا بتواند گرما را حفظ کند.

کاروانسراهای متعددی نیز در بازار سرپوشیده تبریز وجود دارد که می‌توان به کاروانسرای بزرگ امیر و کاروانسرای حاج ابوالحسن اشاره کرد. در گذشته از این کاروانسراها به عنوان محلی برای تخلیه بار چهارپایان استفاده می‌شد. سراهای مهم و معروفی مانند سرای خان، سرای امیر، سرای امید و سرای میرزا مهدی نیز در این بازار وجود دارد که قسمت‌های کوچک با حیاط روباز هستند و در گذشته می‌توانستند از آنجا برای تخلیه کالا استفاده کنند.

معروف‌ترین قسمت در بازار تبریز متعلق به بازار تیمچه و سرای امیر است که به بورس جواهر و طلا اختصاص دارد. همچنین تیمچه مظفریه که معروف‌ترین تیمچه تاریخی در بازار سرپوشیده تبریز است و قدمت آن به دوران ولیعهدی مظفرالدین شاه می‌رسد، مهم‌ترین مرکز برای فروش فرش دستباف استان آذربایجان شرقی است.

مسجد جامع تبریز نیز که یکی از بناهای تاریخی این شهر است و قدمت آن به دوران سلجوقیان تا قاجاریه می‌رسد، در انتهای بازار تبریز قرار دارد و در روش ساخت آن از کاخ اختصاصی فیروزآباد الهام گرفته است.

سخن پایانی

بازار سرپوشیده تبریز، بزرگترین بازار سرپوشیده در ایران و جهان است که سال‌ها به عنوان مهم‌ترین مرکز تجاری ایران بخش زیادی از مراودات اقتصادی را به خود اختصاص داده بود. قدمت دقیق این بازار مشخص نیست؛ اما جهانگردان معروف در آثار و سفرنامه‌های خود از شکوه و عظمت بازار تبریز تعریف کرده‌اند.