قلعه الموت قزوین، یکی از قلعه‌های مهم تاریخی در ایران است که امروزه بخش اندکی از آن بر جای مانده است. این قلعه مقر حسن صباح بوده است.

معماری باشکوه قلعه الموت قزوین

قلعه الموت قزوین یکی از مهم‌ترین قلعه‌های تاریخی ایران می‌باشد که بخشی از آن بر جای مانده است. این قلعه در منطقه‌ای به نام الموت در شمال شرقی شهرستان قزوین واقع شده و در فاصله ۱۰۵ کیلومتری از قزوین قرار دارد.

دژ الموت بر فراز یک صخره قرار گرفته که ارتفاع آن نسبت به سطح دریا ۲۱۶۳ متر است و ارتفاع صخره نسبت به زمین‌های اطراف خود ۲۰۰ متر می‌باشد. گستره قلعه الموت در حدود ۲۰ هزار متر مربع می‌باشد و مقر حسن صباح در سال ۴۸۳ هجری قمری بوده است. همراه ما باشید تا در ادامه بیشتر درباره این قلعه تاریخی ایران صحبت کنیم.

تاریخچه قلعه الموت قزوین

قلعه الموت قزوین به تعبیر «عطاملک جوینی»، یک قلعۀ ایرانی در قرن هفتم و به شکل یک شتر خوابیده بوده است. صخره‌ای که قلعه الموت بر روی آن قرار دارد دارای پرتگاه‌های عمیق و شیب تند و خطرناک و غیر قابل دسترسی می‌باشد و به همین دلیل بخشی از معماری استحکامات این  قلعه شکل گرفته است. صخره‌های اطراف دژ الموت رنگ خاکستری و سرخ دارد و جهت کشیدگی آنها شمال شرقی به جنوب غربی است.

این قلعه مقر حسن صباح بود که بنیانگذار دولت اسماعیلیان الموت در فلات ایران به شمار می‌آمد. اسماعیلیان الموت حکومتی بودند که در سال ۴۸۳ هجری قمری با تصرف قلعه الموت بنیانگذاری شدند و دوره فرمانروایی آنها تا سال ۶۵۴ هجری قمری ادامه یافت.

پایتخت این دولت در قلعه الموت بود و عمده فعالیت آنها در دوران خلافتشان، مبارزه با خلفای عباسی، سلجوقیان و مغول‌ها بوده است. حسن صباح در زمان اشغال این قلعه، آن را به صورت غیر قابل دسترسی سازمان داد و با توسعه استحکامات دژ الموت، آن را توسعه داده و انبارهای بزرگی از تدارکات و آذوقه جمع‌آوری نمود.

به گفته مورخان، حسن صباح انبارهایی را در دل کوه حفر کرده و در آنجا مواد غذایی را انبار کرده بود. امروز بخش زیادی از برج و باروی دژ الموت ویران شده و بخش بر جای ماندۀ آن به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

معماری باشکوه قلعه الموت قزوین

قلعه الموت قزوین که در زبان محلی به آن «قلعه حسن» نیز گفته می‌شود، دو بخش غربی و شرقی دارد که بخش غربی آن، قلعه بزرگ یا قلعه بالا خوانده می‌شود. ارتفاع بخش غربی بیشتر است و طول قلعه در حدود ۱۲۰ متر می‌باشد.

دیوار شرقی قلعه بالا از ملات، گچ و سنگ تشکیل شده و به همین دلیل نسبت به سایر قسمت‌ها از آسیب‌دیدگی کمتری برخوردار است. شمال غربی قلعه بالا دارای دو اتاق است که در داخل سنگ‌های کوه کنده شده‌اند که در اتاق اول یک چاله آب کوچک قرار دارد. نکته جالب توجه درباره این چاله آب این است که اگر آب آن را خالی کنند دوباره پر از آب می‌شود؛ به همین دلیل احتمال دارد که بین این چاله و حوض جنوبی ارتباطی برقرار باشد.

در جنوب غربی قلعه بالا نیز حوضی وجود دارد که بر اثر بارندگی‌ها پر آب می‌شود و در جنوب غربی این حوض یک درخت تاک کهن که هنوز هم سبز و شاداب است جلب توجه می‌کند.

تاریخ‌‍نگاران معتقدند که به احتمال زیاد حسن صباح به مدت ۳۵ سال در این قسمت از قلعه ساکن بوده و در قسمت شرقی نیز پاسداران قلعه و خانواده آنها زندگی می‌کردند. در پای کوه الموت غار کوچکی وجود دارد و در سمت غرب قلعه الموت یک قبرستان بسیار قدیمی است و بر روی تپه مجاور آن نیز بقایایی از چند کوره آجرپزی بر جای مانده است. تاریخ‌نگاران سال بنای دژ الموت را همزمان با خلافت متوکل خلیفه عباسی می‌دانند.

امکانات دفاعی دژ الموت

تنها راهی که در گذشته می‌توانستند برای ورود به قلعه الموت از آن استفاده کنند، در انتهای ضلع شمال شرقی این دژ و چندین متر پایین‌تر از برج شرقی آن واقع بوده است. در این محل یک تونل در دل تخته سنگ به وجود آمده که ۲ متر ارتفاع و ۶ متر طول دارد. همچنین در دامنه جنوبی کوه قلعه الموت خندقی حفر شده که توسط آب داخل قلعه پر می‌شده است و به همین دلیل هیچ راه نفوذی برای ورود به قلعه وجود نداشته است.

همچنین در قسمت‌های دیگر دامنه نیز هرجا که احتمال نفوذ بیگانگان وجود داشته است خندق‌هایی حفر شده و دیوارهای بالای آنها به صورت مورب تبدیل شده تا عبور و مرور را مشکل‌تر کند.

ویرانی قلعه الموت

قلعه الموت قزوین در سال ۶۵۴ هجری قمری توسط هلاکوخان مغول که اولین فرمانروا و بنیانگذار امپراتوری ایلخانی بود به آتش کشیده شده و ویران گشت. بعد از آن واقعه از دژ الموت قزوین به عنوان زندان و تبعیدگاه استفاده می‌کردند.

دولت اسماعیلیان نیز با حمله هلاکوخان پس از ۲۰۰ سال از بین رفت و قلعه الموت جایگاه خود را از دست داد. البته «عطا ملک جوینی»، نویسنده اثر مشهور «جهانگشای جوینی» که از نثرنویسان دوران مغول به شمار می‌آمد، توانست رضایت هلاکوخان را جلب کند و قسمتی از آثار کتابخانه دژ الموت را از نابودی نجات دهد.

البته مطابق با یافته‌های تاریخی، کالبد این دژ تا سال‌ها سالم بوده و حتی تا ابتدای حکومت شاه طهماسب صفوی که دومین پادشاه صفویه بود نیز بدنه قلعه سالم مانده بود؛ اما به دلیل حفاری‌هایی که در زمان سلسله قاجاریه برای یافتن گنج در دژ الموت قزوین صورت گرفت ویرانی‌های زیادی بر آن تحمیل شد.

سخن پایانی

قلعه الموت قزوین، یکی از قلعه‌های تاریخی ایرانی است که در منطقه الموت نزدیک به شهر قزوین قرار دارد. دژ الموت در زمان حسن صباح و حکومت اسماعیلیان به عنوان مقری برای آنها به شمار می‌آمد و از این مکان برای مبارزه علیه خلفای عباسی، سلجوقیان و مغول‌ها استفاده می‌کردند.

«حمدالله مستوفی»، مورخ و شاعر ایرانی قرن هشتم و اواخر دوران ایلخانی معتقد است که بنای قلعه الموت قزوین توسط «حسن بن زید» ملقب به «داعی کبیر» بنا نهاده شده و بعدها حسن صباح با تصرف این قلعه فعالیت‌های نظامی خود را سامان داده است. در هر صورت بیشتر شهرت دژ الموت قزوین که به دژ حسن صباح نیز مشهور است به دلیل فعالیت‌های او و دولت اسماعیلیان بوده است.