ملاصدرا یا صدرالمتالهین از فیلسوفان بزرگ ایرانی است که آثار زیادی از وی بر جا مانده است. او «حکمت متعالیه» را بنیان‌گذاری کرد که نام مکتب اوست.

آنچه بر ملاصدرا گذشت

ملاصدرا یا صدرالمتالهین، یکی از فیلسوفان ایرانی است که در سده یازدهم هجری می‌زیست و توانست «حکمت متعالیه» را بنیانگذاری کند. این فیلسوف بزرگ آثار زیادی را از خود بر جای گذاشت و در مدت زمان زندگانی خود توانست شاگردان زیادی تربیت کند. در ادامه به شرح آنچه که بر ملاصدرا در طول زندگانی‌اش گذشت خواهیم پرداخت.

شرح حال ملاصدرا

ملاصدرا که نام اصلی او «صدرالدین محمد بن ابراهیم قوام شیرازی» است، در محله‌ای به نام قوام در شهر شیراز چشم به جهان گشود و نام او را محمد گذاشتند. پدر او مردی فضیل و وزیر فرماندار پارس بود. ملاصدرا در دوران کودکی تحصیل را آغاز کرد؛ اما در دوران نوجوانی اتفاقاتی رخ داد که موجب وقفه در ادامه تحصیل او شد. از جمله این اتفاقات می‌توان به وفات استاد او و همچنین مرگ شاه طهماسب یکم صفوی و آغاز پادشاهی شاه اسماعیل دوم صفوی اشاره کرد.

 آغاز پادشاهی شاه اسماعیل دوم صفوی سبب بروز ناامنی در برخی از شهرهای ایران مانند شیراز شد و سبب شد تا خانواده ملاصدرا مجبور شوند از شیراز خارج شده و به سمت امیرنشین‌های جنوب خلیج فارس بروند. پس از اینکه شاه اسماعیل دوم صفوی کشته شد و شاه عباس بزرگ به جای او به فرمانروایی رسید، هرج و مرج ایران پایان یافته و خانواده قوام به شهر شیراز بازگشتند. پس از آن، پدر ملاصدرا او را به بصره فرستاد تا در آنجا در حجره بازرگانی فردی شیرازی که با پدر او قرارداد بازرگانی داشت مشغول به کار شود؛ اما سه ماه بعد از آن پدر وی چشم از جهان فرو بست و محمد چاره‌ای جز بازگشت به شیراز و اداره حجره‌های بازرگانی پدرش نداشت.

ادامه تحصیل و تبعید ملاصدرا

سنگ بنای پیشرفت علمی ملاصدرا از حوزه‌های علمیه شهر قزوین شروع شد. او در سن ۶ سالگی به همراه پدر خود و به دنبال «شاه محمد خدابنده» به قزوین رفت که در آن دوران این شهر پایتخت صفویان به شمار می‌آمد. او در مدرسه‌ای در قزوین به نام «مدرسه التفاتیه» حجره‌ای داشت که در آنجا به تحصیل می‌پرداخت. این مدرسه اکنون جز یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

ملاصدرا در آن مدرسه با میرداماد و شیخ بهایی آشنا شده و پس از آنکه صفویان پایتخت خود را از قزوین به اصفهان انتقال دادند همراه با استادان خود به اصفهان کوچ کرد. او در مدرسه خواجوی اصفهان مستقر شد و پس از اینکه درجه اجتهاد را کسب کرد به تدریس پرداخت؛ اما به دلیل تفاوت نظریات او در برخی از مسائل فقهی با سایر دانشمندان به بدعت‌گذاری در دین متهم شد و او را از مدرسه اخراج نموده و در نهایت از اصفهان نیز تبعید کردند.

پس از آن، ملاصدرا به حوزه‌هایی رفت؛ اما در آنجا او را مرتد می‌دانستند و به او اجازه تدریس نمی‌دادند. او به مدت ۵ الی ۷ سال در شهری به نام «کهک» که از توابع شهرستان قم است در تبعید زندگی کرد و در همان جا به برگزاری نشست‌های آموزشی پرداخت.

پس از مدتی حاکم شیراز او را به شیراز دعوت کرد و به او اجازه داد در مدرسه‌ای به نام «مدرسه خان» به تدریس بپردازد. طبق گفته‌های تاریخی، شاه عباس تمایلی به تبعید ملاصدرا از اصفهان نداشت ولی به اجبار علمای اصفهان مجبور شد به این کار تن در دهد. در نهایت حاکمان شیراز موفق شدند رفع تبعید ملاصدرا را از شاه عباس گرفته و او را به شیراز ببرند.

بازگشت ملاصدرا به شیراز را درخشان‌ترین دوره زندگی او می‌دانند؛ زیرا او توانست در این دوران کتاب‌های فراوان و ارزشمندی را بنگارد. او در مدرسه شیراز به تدریس علومی مانند فقه، اخترشناسی، شیمی، زمین‌شناسی، ریاضیات، ادبیات، حکمت و علوم طبیعی پرداخت و همین موضوع باعث شد که اهمیت این مدرسه نوساز از مدرسه معروف خواجه اصفهان نیز بیشتر شود.

وفات ملاصدرا

وفات ملاصدرا در شهر بصره عراق اتفاق افتاده است ولی شیعیان او را به شهر نجف برده و به گفته نوادگان وی، او را در سمت چپ صحن حرم حضرت علی علیه السلام به خاک سپرده‌اند. در ایران روز اول خرداد به عنوان روز بزرگداشت این فیلسوف بزرگ نامگذاری شده و  همه ساله در این روز مراسمی برپا می‌شود.

حکمت متعالیه

«حکمت متعالیه» نام دیگر مکتب ملاصدرا است که بر اساس تمایز وجود از ماهیت استوار شده است. او معتقد است که بدیهی‌ترین مسئله در جهان، بحث هستی یا وجود است که ما با دریافت درونی و علم حضوری خود می‌توانیم آن را درک کنیم و نیازی به اثبات آن نیست.

صدرالمتالهین موفق شد ۴ جریان فکری را در یک نقطه گردآوری کرده و یک نظام فلسفی مستقل و جدید خلق کند. این چهار جریان فکری شامل کلام، عرفان، فلسفه ارسطو و فلسفه افلاطون است. او معتقد بود که تمام پدیده‌های جهان در اصل وجود با یکدیگر مشترکند؛ زیرا از خداوند یکتا سرچشمه گرفته‌اند.

آثار صدرالمتالهین

از صدرالمتالهین آثار متعددی همچون مفاتیح الغیب، اسرارالآیات و... بر جای مانده است. «اسفار اربعه» یکی از مشهورترین آثار بر جای مانده از ملاصدرای شیرازی است که آن را در سن ۳۵ سالگی تنظیم نموده است. اسفار اربعه یا سفرهای چهارگانه به مسافرت‌های معنوی یا مراحل علمی عرفا برای رسیدن به خدا گفته می‌شود که ملاصدرا بر این مبنا کتاب خود را تنظیم نموده است.

ملاصدرا در مدت زندگانی خود توانست شاگردان زیادی را تربیت کند که «ملا محسن فیض کاشانی» و «فیاض لاهیجی» که هر دو داماد او نیز هستند از جمله مشهورترین این افراد به شمار می‌آیند. 

تصویری که در زیر مشاهده می‌کنید، مربوط به خانه تاریخی ملاصدرای شیرازی در شهر قم است.

سخن پایانی

ملاصدرای شیرازی یا صدرالمتالهین  یکی از فیلسوفان بزرگ ایرانی است که توانست آثار زیادی را از خود بر جای بگذارد. از این فیلسوف بزرگ در برخی از آثار هنرمندان مانند مجموعه تلویزیونی «روشن‌تر از خاموشی» و «مدار صفر درجه» نام برده شده است. همچنین در کتابی با عنوان «مردی در تبعید ابدی» اثر شادروان نادر ابراهیمی، زندگی و شرح حال ملاصدرا از ابتدا تا زمان تبعید به رشته نگارش درآمده است.

هنری کربن، ایران‌شناس، فیلسوف و اسلام‌شناس فرانسوی نیز که بخش زیادی از عمر خود را در ایران و خاورمیانه سپری کرده است، کتابی با عنوان «ملاصدرا، فیلسوف و متفکر بزرگ ایرانی» به رشته نگارش درآورده است که این کتاب توسط ذبیح الله منصوری به فارسی برگردانده شده است.