تخت جمشید، مظهر شکوه و عظمت ایران باستان، با ستون‌های برافراشته‌اش هنوز هم داستان پادشاهان و هنر بی‌بدیل پارسیان را روایت می‌کند.

نگاهی به مشهورترین اثر تاریخی ایران، تخت جمشید

تخت جمشید که در دوران هخامنشیان به آن «پارسه» می‌گفتند  و در زبان غربی به پرسپولیس شهرت دارد، مجموعه‌ای از چند کاخ است که در کنار دشت مرودشت در استان فارس قرار دارد. تخت جمشید را می‌توان مهم‌ترین اثر تاریخی ایران به شمار آورد که از شهرت جهانی برخوردار است. در ادامه بیشتر درباره معماری این بنای باستانی و تاریخچه آن صحبت خواهیم کرد.

تاریخچه تخت جمشید

دلیل آنکه مردم به جای پارسه به این بنا تخت جمشید می‌گویند این است که در دوره‌های تاریخی پساهخامنشی، خط و زبان پارسی باستان فراموش شده و سنگ‌نوشته‌ها و کتیبه‌هایی که از آن دوران بر جای مانده بود برای مردم نامفهوم بود؛ به همین دلیل مردم نام تخت جمشید را بر روی این بنا گذاشتند.

«جمشید» مطابق با شاهنامه، یکی از پادشاهان پیشدادی است که فر ایزدی خود را از دست می‌دهد و تخت پادشاهیش توسط ضحاک اشغال می‌گردد. تخت جمشید در دوران زمامداراری داریوش بزرگ، خشایار شاه و اردشیر یکم بنا شده و در حدود ۲۰۰ سال پایتخت تشریفاتی سلسله هخامنشی در شهر باستانی پارسه بوده است.

مطابق با تاریخ، در نخستین روز سال نو افراد زیادی از کشورهای گوناگون و یا استان‌های مختلف ایران پیشکش‌های خود را در تخت جمشید به شاه ارائه می‌دادند. این بنا در سال ۵۱۸ پیش از میلاد راه‌اندازی شد و بنیانگذار آن داریوش بزرگ بود که پس از وی خشایار شاه و اردشیر یکم، پسر و نوه داریوش، بناهای دیگری را به این مجموعه اضافه کردند.

بسیاری از اطلاعات کنونی ما درباره هخامنشیان مربوط به دیوارها و لوح‌های حکاکی‌شده بر تخت جمشید است. این مکان تاریخی که سال‌ها پیش به عنوان یکی از آثار ایران در یونسکو ثبت شد، در ۳۳۰ پیش از میلاد توسط اسکندر مقدونی به آتش کشیده شد. اسکندر مقدونی پادشاه مقدونیه در یونان باستان بود که به ایران حمله کرد و آن را تحت سلطه خود درآورد. البته مطابق با شاهنامه، اسکندر شاهزاده ایرانی و فرزند کی‌داراب است؛ اما این ادعا در جای دیگری ثابت نشده و مدرک دیگری دال بر صحت آن در دست نیست.

عظمت این بنا در حدی بوده که حتی پس از ورود اسلام به ایران نیز به آن «40 ستون» یا «هزار ستون» یا «40 منار» می‌گفتند و مسلمانان آن را به سلیمان نبی نسبت می‌دادند. کتیبه‌های دیگری نیز در تخت جمشید به خط کوفی عربی و فارسی وجود دارد که توسط سلسله‌های بعد از هخامنشی بر جای گذاشته شده است. تازه‌ترین کتیبه، متعلق به دوره قاجاریه می‌باشد که به فرمان مظفرالدین شاه قاجار نوشته شده است.

نقش رستم، یکی از مجموعه‌های باستانی ایران نیز در نزدیکی تخت جمشید قرار دارد و آرامگاه تعدادی از پادشاهان هخامنشی مانند داریوش بزرگ، خشایار شاه، اردشیر یکم و داریوش دوم را در خود جای داده است. دو آرامگاه دیگر نیز در دامنه کوهی مشرف به تخت جمشید متعلق به اردشیر دوم و اردشیر سوم وجود دارد. در جنوب تخت جمشید نیز یک آرامگاه به صورت نیمه‌کاره رها شده که باستان‌شناسان معتقدند این آرامگاه متعلق به داریوش سوم است.

سال‌ها پس از حمله اعراب و اسکندر که دیگر یاد و خاطره‌ای از پادشاهان هخامنشی باقی نمانده بود، مردمی که تصاویر حکاکی‌شدۀ پارسه را می‌دیدند به دلیل ناآشنایی با خط باستان نمی‌توانستند خط میخی کتیبه‌ها را بخوانند و به همین دلیل اینگونه می‌پنداشتند که این مکان همان تخت جمشید است که فردوسی در شاهنامه به آن اشاره کرده است. جمشید پادشاه ایرانی بود که نوروز را به او نسبت می‌دهند. بعدها که باستان‌شناسان موفق شدند کتیبه‌های خط میخی را ترجمه کنند متوجه شدند که نام اصلی این بنا پارسه است.

بناهای بر جای مانده از تخت جمشید

از بناهای برجای مانده می‌توان به بنای مدخل اصلی اشاره کرد که به کاخ آپادانا شهرت دارد. آپادانا به نوعی تالار ستون‌دار در ایران باستان گفته می‌شود که بهترین نمونه‌های آن در کاخ شوش و تخت جمشید بر جای مانده است. کاخ آپادانای تخت جمشید متشکل از یک تالار مرکزی با ۳۶ ستون و همچنین سه ایوان ۱۲ ستونی است. ایوان‌های شرقی و شمالی توسط پلکان به حیاط‌های روبرو متصل می‌شوند.

قدیمی‌ترین منابع درباره تخت جمشید

قدیمی‌ترین منبعی که درباره تخت جمشید صحبت کرده، سفرنامه یا کتاب فیثاغورث است که درباره این بنا شرح داده و گفته که صدها نفر در حال تکمیل این بنا هستند و اگر این بنا تکمیل شود، بزرگترین بنا در جهان خواهد بود.

مورخان اسلامی در آثار خود نوشته‌اند  که این بنا به قدری عظیم و شگفت‌انگیز است که می‌تواند متعلق به جمشید یا سلیمان نبی باشد که آنها این دو را یکی می‌پنداشتند و طبق ادعای آنها این بنا توسط اجنه و دیوها ساخته شده است.

 اولین کاوش‌های علمی در این بنای باستانی در سال ۱۹۳۱ و زیر نظر رضا شاه پهلوی صورت گرفت. معماری تخت جمشید از این رو مورد توجه قرار گرفت که در آن از ستون‌های چوبی استفاده شده بود و معماران فقط زمانی از سنگ استفاده کرده بودند که احساس شده بود برای تحمل بار سقف لازم است، در حالی که سرستون‌ها و ته ستون‌ها از سنگ ساخته شده بودند.

وضعیت کنونی تخت جمشید

در عصر حاضر به ویژه در زمان حکمرانی خاندان پهلوی به این بنا توجه زیادی شد و محمدرضا شاه جشن‌های ۲۵۰۰ ساله شاهنشاهی ایران را در این سازه برگزار می‌کرد. امروزه تخت جمشید را نام‌آورترین سازه در ایران می‌دانند که نماد شکوه گذشتگان ماست. البته در سال‌های اخیر به دلیل خشکسالی و استفاده غلط از چاه‌های زیرزمینی در اطراف تخت جمشید و نقش رستم فرونشست زمین اتفاق افتاده که ممکن است در آینده برای این مجموعه خطرناک باشد.

نمادهای تخت جمشید توسط ایرانیان در مکان‌های زیادی استفاده شده است. برای نمونه می‌توان به سر پرنده هما که نشان هواپیمایی ملی ایران است اشاره کرد. همچنین نشان بانک پارسیان الهام گرفته از نگاره‌های تخت جمشید است. نماد باشگاه پرسپولیس نیز نشان پرنده همای پارسه است. سایر نشان‌های تخت جمشید شامل نقش برجسته شیری است که به خوردن گاو مشغول است. همچنین نقش شاهین بر درفش هخامنشی که نمادی از پیروزی اهورامزدا است.

ابوریحان بیرونی معتقد است عقاب زرین، نشان پرچم ایران باستان بوده و نمادهای شیر، لوتوس و لاماسو به معنای گاو بالدار از جمله نمادهای استفاده‌شده در تخت جمشید هستند.

سخن پایانی

در این مطلب درباره مشهورترین اثر تاریخی ایران یعنی تخت جمشید صحبت کردیم. این بنا که جزء قدیمی‌ترین آثار تاریخی ایران باستان به شمار می‌آید به فرمان داریوش بزرگ ساخته شد و در زمان سایر پادشاهان هخامنشی نیز قسمت‌هایی به آن افزوده شده است. امروز ویرانه‌های این بنا در نزدیکی شهر مرودشت در استان فارس قرار دارد و هرساله بازدیدکنندگان زیادی از آنجا دیدن می‌کنند.