خاقانی، شاعر قرن ششم، به واسطه قدرت بی‌نظیر کلام، عمق اندیشه و نوآوری‌های ساختاری، همواره یکی از ارکان ستیغ شعر فارسی محسوب شده است.

قصیده‌سرایی به نام خاقانی

خاقانی یکی از بزرگترین قصیده‌سرایان در تاریخ ادب و شعر فارسی و یکی از نامدارترین شاعران ایران زمین است این شاعر بزرگ که به «حسان العجم» شهرت دارد، در حدود ۹۰۰۰ بیت قصیده و ۳۸۰۰ بیت غزل از خود بر جای گذاشته است. طبق گفته‌های تاریخی، هنر خاقانی توانسته بر روی نگرش شاعران پس از او مانند سعدی و حافظ تاثیر شگرفی بگذارد. در ادامه بیشتر درباره زندگینامه این شاعر بزرگ ایرانی صحبت خواهیم کرد.

شرح حال خاقانی

خاقانی که نام اصلی او «افضل الدین بدیل بن علی خاقانی شروانی» است، در شهر شروان یا شیروان که اکنون بخشی از آن در کشور آذربایجان قرار دارد به دنیا آمد. او مدتی را نزد شاعری به نام «ابوالعلای گنجه‌ای» که در دودمان پادشاهی محلی شروان مشغول به کار بود به کسب فنون شاعری پرداخت. پس از چندی «ابوالعلای گنجه‌ای» توانست خاقانی را به خدمت سلطان درآورد و او را به خاقان «منوچهر شروان شاه» معرفی کرد و همین امر سبب شد که این لقب برایش انتخاب شود؛ در حالی که پیش از آن متخلص به «حقایقی» بود.

 خاقانی به مدت ۴۰ سال در دربار شروانشاهان مشغول به فعالیت بود تا اینکه تصمیم گرفت که برای دیدن استادان خراسان راهی شود؛ اما در میانه راه در ری بیمار شد و مجبور شد بازگردد. او پس از مدتی به قصد سفر حج راهی مکه و مدینه شد و بعد از بازگشت باز هم در دربار شروان مشغول به فعالیت شد تا آنکه به دلیل اختلافی نامعلوم میان او و حاکم مدت یک سال را در حبس گذراند که این موضوع از قصیده‌های حبسیه او مشخص است.

خاقانی پس از مرگ فرزند جوان و سپس همسرش گوشه عزلت برگزید و اواخر عمر خود را در شهر تبریز سپری کرد. اکنون مقبره این شاعر بزرگ در مقبره الشعرای تبریز که یکی از گورستان‌های تاریخی این شهر است قرار دارد.

آثار بر جای مانده از خاقانی

از خاقانی آثار متعددی بر جای مانده است که از آن جمله می‌توان به قصاید و غزلیات خاقانی شروانی اشاره کرد. این اثر مشتمل بر ۹۴۴۷ بیت قصیده و همچنین ۳۸۵۳ بیت غزل است. دیوان خاقانی نیز که از رباعیات، غزل‌ها، قصاید و ترجیحات او تشکیل شده به تصحیح «سید ضیاءالدین سجادی» منتشر گشته است که بیش از ۳۰۰۰ بیت دارد. این اثر که با نام «ختم القرائب» نیز شناخته می‌شود به موضوع سفر حج خاقانی می‌پردازد.به دلیل آنکه این شاعر بزرگ در این اثر به شرح سفر خود به عراق عرب و عراق عجم که شامل عراق امروزی و اصفهان هستند می‌پردازد، این اثر «تحفه العراقین» نام گرفته است. این کتاب را می‌توان اولین سفرنامه منظوم به حساب آورد.

اثر دیگری که از خاقانی بر جای مانده است «منشات خاقانی» نام دارد که شامل چند نامه از او به بزرگان زمان خود است. از این شاعر بزرگ قصیده‌ها و قطعه‌های بسیار خوبی نیز در دست است که قصیده‌های او در مرتبه بسیار بالایی قرار دارند.

در وصف خاقانی

این شاعر بزرگ هم عصر نظامی گنجوی بود و به دلیل آنکه محل زندگی آنها با یکدیگر فاصله زیادی نداشت با هم دوستی و ارتباط داشتند؛ به طوری که پس از درگذشت خاقانی، نظامی در غم او این بیت را سرود:

به خود گفتم که خاقانی دریغاگوی من باشد

دریغا من شدم آخر دریغاگوی خاقانی

در وصف مقام این شاعر بزرگ می‌توان گفت که از زمان حیات او تلاش‌های زیادی برای درک و دریافت شعر او وجود داشته است و یکی از برجسته‌ترین خاقانی‌پژوهان در ایران «سید ضیاءالدین سجادی» نام دارد.

سید ضیاءالدین سجادی، پژوهشگر ادبیات فارسی، استاد دانشگاه، مصحح و مترجم ایرانی بود که در سال ۱۳۷۵ خورشیدی دیده از جهان فرو بست. او توانست در دوران زندگانی خود فرهنگ اصطلاحات خاقانی را به چاپ برساند. از جمله سایر خاقانی‌پژوهان می‌توان به نصرالله امامی، عضو پیوسته فرهنگستان زبان و ادب پارسی و همچنین میرجلال الدین کزازی، نویسنده، شاعر و ادیب ایرانی اشاره کرد.

خاقانی، یکی از قصیده‌سرایان بلندمرتبه در عصر خود بود و از سخنگویان بلندمرتبه و استادان بزرگ زبان پارسی به شمار می‌آید. دیوان او از نظر مقام سخنوری یکی از پیچیده‌ترین دیوان‌ها به شمار می‌آید که در میان عامه مردم به آن زیاد توجه نشده است؛ زیرا فهم درست اشعار وی نیاز به آگاهی بالایی از زبان پارسی و همچنین سایر دانش‌ها مانند پزشکی کهن ایرانی دارد. برای فهم اشعار این شاعر بزرگ، خواننده باید با صنعت شعر آشنا باشد تا بتواند به اشعار پرمغز وی پی ببرد. او از جمله ادیبانی است که مورد اقتباس شاعران دیگر نیز قرار گرفته و شاعران بزرگی مانند حافظ و سعدی برای بسیاری از مضامین و ابداعات از او تقلید کرده‌اند.

سخن پایانی

خاقانی یکی از شاعران بزرگ پارسی‌گوی است که هم‌عصر با نظامی بوده و اکنون مقبره او در مقبره الشعرای تبریز قرار دارد. او که به «حسان العجم» مشهور است، توانست بر نگرش شاعران پس از خود مانند سعدی و حافظ تاثیر بسزایی داشته باشد. خاقانی را یکی از بزرگترین قصیده‌سرایان پارسی می‌دانند که شعرش به دلیل پیچیدگی در میان عامه مردم از طرفداران زیادی برخوردار نیست.