مسجد جامع یزد با بلندترین مناره‌های ایران، نگینی در دل کویر است. این مسجد به دلیل قدمت و نقشی که در ثبت وقایع تاریخی داشته است، آیینه تاریخ یزد به شمار می‌آید.

درباره مسجد جامع یزد بیشتر بدانید

مسجد جامع یزد یکی از آثار تاریخی ایران است که در شهر یزد و در سه دوره تاریخی بنا شده است. این مسجد در زمان قدیم در داخل حصار شهر قرار داشت؛ اما بعدها به حومه شهر نزدیک شد. نکته شگفت‌انگیز این بنا این است که ۷ ورودی به کوچه‌های اطراف دارد. در ادامه بیشتر درباره جزئیات این بنای تاریخی صحبت خواهیم کرد.

معماری مسجد جامع یزد

مسجد جامع یزد که یکی از شاهکارهای تاریخی و معماری ایران به شمار می‌آید، یادگار‌هایی از دوران‌های مختلف را در خود نگهداری کرده است. ساخت این مسجد در واقع قبل از اسلام و در زمان ساسانیان آغاز شده و پایان کار آن مربوط به دهه اخیر می‌باشد.

در زمان ساسانیان پایه‌های اصلی مسجد بر روی یک آتشکده گذارده شد و بعدها در دوره ایلخانی و تیموری این بنا به صورت یک مسجد تکمیل گشت. بنای گنبدخانه را به دوره ایلخانی و سردر مسجد را به دوره تیموری نسبت می‌دهند. این بنا به دلایل زیادی شهرت دارد که از آن جمله می‌توان به کاشی‌کاری‌های خاص آن، خوابیدگی گنبد و سردر بلند و رفیع اشاره کرد.

مناره‌ها و کتیبه مسجد جامع یزد را جزء زیباترین شاهکارهای معماری ایران در سده نهم هجری می‌شناسند. خط کتیبه‌های مسجد، کوفی آجری و خط ثلث سفید است که بر روی کاشی لاجوردی نوشته شده‌اند. در متن کتیبه سردر مسجد نام «شاهرخ تیموری» که چهارمین پسر تیمور گورکانی و یکی از پادشاهان این دوره است دیده می‌شود.

گفته شده است که در زمان ساسانیان در مکان کنونی مسجد جامع یزد به احتمال زیاد یک آتشکده ساسانی وجود داشته که تا دوران بعد از ظهور اسلام نیز ماندگار بوده است. در حال حاضر بنای مسجد جامع یزد حدود ۱۰ هزار متر مربع وسعت دارد و شامل رواق‌های جانبی، صحن گنبدخانه، سردر ورودی، کتیبه‌ها و سنگ‌نوشته‌های زیبای تاریخی و غیر تاریخی است.

ویژگی‌های مهم مسجد جامع یزد

مسجد جامع یزد به دلایل زیادی حائز اهمیت است. این بنا به عنوان یک نماد کیهانی در الگوی معماری مسلمانان مورد استفاده قرار گرفته است. پلان مسجد ۴ گوشه می‌باشد که ظاهرا از الگوی کعبه تقلید کرده است.

گنبد مسجد دو پوسته دارد که پوسته درونی و پوشش بیرونی آن با یکدیگر متفاوت هستند. یکی دیگر از ویژگی‌های مهم مسجد جامع یزد، استفاده از طاق‌های سراسری همراه با کاشی معرق در شبستان‌هاست. ویژگی به نام «عنصر پشت‌بند معلق» در بنای مسجد جامع به خوبی استفاده شده است. پشت‌بند معلق که به آن «پشت‌بند شمشیری شکل» نیز می‌گویند، شکل خاصی از تکیه‌گاه در معماری است که از یک قوس تشکیل شده و از قسمت بالایی دیوار آغاز می‌گردد.

سامانه روشنایی این مسجد به صورت غیرمستقیم است و از انعکاس نور خورشید از گچ سفید دیوارها و ردیف پنجره بالایی گنبد حاصل می‌شود. سایر قسمت‌های این مسجد از قبیل ایوان اصلی و محراب زیبای آن و همچنین تزئینات داخل و خارج گنبد در نوع خود زیبا و منحصربه‌فرد هستند. گفته شده که مسجد کنونی در نهایت در دوران قاجاریه به مسجدی واحد متشکل از یک صحن وسیع تبدیل شده است.

موزه گنجینه مسجد جامع یزد

موزه این مسجد از سال ۱۳۹۳ خورشیدی آغاز به کار کرده است. مجموعه موزه شامل ۳۵۰ قطعه می‌باشد که دوران ایلخانی تا دوران معاصر را در برمی‌گیرند. برخی از آثار برجسته این موزه شامل موارد زیر است:

• کاشی‌های طلایی دوره ایلخانی و کاشی‌های معرق دوره تیموری؛
• کاشی‌های هفت رنگ دوره قاجار و کاشی‌های معرق در دوره پهلوی اول؛
• قطعه‌ای از پرده کعبه که اهدایی پادشاه عربستان در سال ۱۳۴۵ خورشیدی است؛
• دری از جنس چوب گردو با منبت‌کاری از دوران افشاریه.

تاریخچه مسجد جامع یزد

همانطور که پیشینیان معتقدند، ساخت و تکمیل مسجد جامع یزد در دوران‌های مختلف تاریخی از قبیل دوره ایلخانی، صفویه، تیموری، آل مظفر و قاجاریه تکمیل شده است. در واقع هر قسمت از این بنا به مرور زمان و توسط افراد مختلفی ساخته یا مرمت گشته است.

پایه اصلی مسجد همانطور که گفته شد، در زمان ساسانیان بر روی یک آتشکده بنا شده و مسجد جامع کنونی که در شهر یزد می‌بینیم بر جای مانده از دوران قاجاریه است. در واقع در زمان فتحعلی شاه قاجار بازسازی و مرمت زیادی بر روی این بنای تاریخی صورت گرفت و ظاهر متفاوتی نسبت به بنای پیشین پیدا کرد.

بر اساس نوشته‌های تاریخی، بنای کنونی مسجد در محل سه مسجدی است که در دوران‌های گذشته در کنار هم بنا شده بودند. اولین مسجد که به نام «مسجد جامع عتیق» معروف بود در زمان حکومت «عمرو لیث صفاری» طراحی و ساخته شده است که در قرن پنجم مرمت گشته و در کنار آن مناره‌ای بنا شده که تا قرن‌ها بعد همچنان وجود داشته است.

مسجد دوم، «مسجد جامع قدیم» نام دارد که در قرن پنجم به دستور یکی از امرای وقت یزد ساخته شده و چند ایوان و گنبدخانه به بنای مسجد اولیه افزوده است. مسجد سوم که در اوایل قرن هشتم بنا شده است، در زمان تیموریان ایوان و گنبد آن کاشی‌کاری شد و در زمان محمود خوارزمی کتیبه‌ای به خط نسخ به ایوان و دور گنبد افزوده گشت. این کتیبه شامل سوره فتح است و توسط یکی از خوشنویسان مشهور عصر نگاشته شده است.

شگفتی‌های مسجد جامع یزد

مسجد جامع یزد، نگینی درخشان در دل کویر ایران، سرشار از شگفتی‌ها و زیبایی‌های منحصر به فردی است که هر بیننده‌ای را مسحور خود می‌کند.

شکوه گنبدخانه و محراب:

یکی از چشمگیرترین بخش‌های مسجد، گنبدخانه وسیع و باشکوه آن است که با کاشی‌کاری‌های خیره‌کننده و طرح‌های اسلیمی و هندسی، جلوه‌ای از آسمان را تداعی می‌کند. محراب مسجد نیز با تزئینات گچ‌بری و کاشی‌کاری بسیار ظریف و هنرمندانه، نمونه‌ای بی‌بدیل از هنر ایرانی است که عظمت و زیبایی را در هم آمیخته است.

مناره‌های سر به فلک کشیده:

دو مناره بلند و رفیع مسجد که به زیبایی بر فراز بنا سر برافراشته‌اند، از دوردست‌ها جلب توجه می‌کنند. این مناره‌ها نه تنها برای اذان‌گویی استفاده می‌شده‌اند، بلکه نمادی از اتصال زمین به آسمان و شکوه معماری ایرانی به شمار می‌روند.

کاشی‌کاری‌های معرق و مقرنس:

مسجد جامع یزد بهشتی از کاشی‌کاری است! از سردر ورودی گرفته تا محراب و اطراف گنبد، همه‌جا را نقوش هندسی پیچیده، طرح‌های اسلیمی دل‌نشین و کاشی‌کاری‌های معرق با رنگ‌های فیروزه‌ای، لاجوردی و طلایی پوشانده است. تزئینات مقرنس در زیر گنبد و در محل اتصال دیوارها به گنبد، نیز از جلوه‌های هنری بسیار پیچیده و شگفت‌انگیز این مسجد است.

معماری بادگیر مانند:

جالب است بدانید که در طراحی برخی قسمت‌های مسجد، از اصول معماری کویری و الهام از بادگیرها برای هدایت هوا و خنک‌سازی فضا استفاده شده است. این نشان از هوشمندی معماران ایرانی در تطبیق سازه‌ها با شرایط اقلیمی دارد.

کتیبه‌های قرآنی و تاریخی:

بر بدنه دیوارها و اطراف محراب، کتیبه‌های ارزشمندی از آیات قرآن کریم، احادیث و تاریخ بنا به چشم می‌خورد که علاوه بر جنبه تزئینی، ارزش تاریخی و مذهبی فراوانی دارند.

حیاط وسیع و صحن‌های آرام:

حیاط مرکزی مسجد، فضایی آرام و دل‌نشین را برای عبادت و تفکر فراهم می‌کند. صحن‌های اطراف نیز با ستون‌های متعدد و طاق‌های آجری، حس صلابت و قدمت را به بیننده منتقل می‌کنند.

بزرگترین کتیبه کاشی معرق ایران:

یکی از شگفتی‌های این مسجد، کتیبه کاشی معرق بسیار بزرگ و نفیسی است که در ایوان غربی قرار دارد و بر اساس کتیبه‌های موجود، بزرگترین کتیبه کاشی معرق در ایران محسوب می‌شود.

قنات زارچ:

این شاهرگ حیاتی که از زیر مسجد جامع یزد نیز عبور می‌کند، خود داستانی شگفت‌انگیز از نبوغ ایرانی در دل کویر است. قنات زارچ یکی از طولانی‌ترین و قدیمی‌ترین قنات‌های ایران و جهان است و قدمت آن به دوره ساسانیان بازمی‌گردد. این قنات با طول حدود ۷۰ کیلومتر، آب را از ارتفاعات کوه بنادک (در جنوب شرقی یزد) به شهر یزد و مناطق اطراف آن منتقل می‌کند.

بخش‌هایی از آب قنات زارچ، به ویژه از طریق شعبه‌ای که به سمت مرکز شهر یزد می‌رود، در گذشته نه تنها آب آشامیدنی و کشاورزی مردم را تأمین می‌کرده، بلکه آب مورد نیاز مسجد جامع یزد را نیز فراهم می‌نموده است.

عبور قنات از زیر مسجد، پیوندی عمیق بین بنای مذهبی و منابع طبیعی و زیرساخت‌های حیاتی شهر را نشان می‌دهد. این موضوع گواهی بر این است که معماری و شهرسازی سنتی ایرانی، همواره با درک عمیق از محیط زیست و منابع آب شکل گرفته است.

طول ۷۰ کیلومتری این قنات خیره‌کننده است و قدمت آن که به بیش از ۲۰۰۰ سال پیش می‌رسد که آن را به یک میراث جهانی بی‌نظیر تبدیل کرده است. قنات زارچ به همراه ۸ قنات دیگر ایران، در سال ۲۰۱۶ در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است، که نشان از اهمیت جهانی این شاهکار مهندسی دارد.

سخن پایانی

مسجد جامع یزد، یکی از شاهکارهای معماری و تاریخی ایران به شمار می‌آید. این مسجد در سال ۱۳۱۳ خورشیدی در فهرست آثار ملی ایران و در سال ۱۳۹۶ نیز در فهرست آثار جهانی یونسکو به ثبت رسید. مطابق با تاریخ، اولین بانی ساخت این مسجد از خاندان آل بویه بوده است که در آن زمان بر شهر یزد حکمفرمایی می‌کرد. این مسجد باشکوه در طی چند دوره تاریخی ساخته شده و در نهایت در زمان قاجاریه به شکل کنونی درآمده است.