طاق بستان کرمانشاه مجموعه‌ای است که با هنر خود، روایات تاریخی، باورهای دینی و قدرت سیاسی یکی از بزرگترین امپراتوری‌های ایران باستان را برای ما بازگو می‌کند.

طاق بستان و سنگ نگاره‌های شگفت‌انگیز آن

طاق بستان به مجموعه‌ای از سنگ نوشته‌ها و سنگ نگاره‌ها در محله طاق بستان شهر کرمانشاه گفته می‌شود که قدمت آن به زمان ساسانیان می‌رسد. ارزش هنری و تاریخی این مجموعه که در قرن سوم میلادی ساخته شده بسیار زیاد است. صحنه‌های تاریخی بسیاری از قبیل تاجگذاری خسرو پرویز، شاپور دوم و سوم، اردشیر دوم و همینطور کتیبه‌هایی به خط پهلوی کتیبه‌ای در طاق بستان دیده می‌شود. با ما همراه باشید تا با تاریخچه این اثر باستانی و تاریخی ایرانی بیشتر آشنا شوید.

پیشینه طاق بستان کرمانشاه

طاق بستان کرمانشاه در منابع تاریخی به نام‌های دیگری مانند «صفۀ شبدیز» نیز یاد شده است. این مجموعه متعلق به سده سوم میلادی بوده و توسط شاهان ساسانی بنا شده است.

شاهان دودمان ساسانی ابتدا برای تراشیدن تندیس‌های خود، اطراف تخت جمشید را انتخاب کردند؛ اما از زمان اردشیر دوم به بعد که در شاهنامه به «اردشیر نکونار» شهرت دارد، طاق بستان به محلی برای تراشیدن تندیس‌های شاهان ساسانی تبدیل شد. این مکان، طبیعت سرسبز و پرآبی در مسیر جاده ابریشم بود.

بخش‌های مختلف مجموعه طاق بستان کرمانشاه

مجموعه طاق بستان کرمانشاه از نقش نگاره‌ها و کتیبه‌های مختلفی تشکیل شده است. یکی از این نقش‌نگاره‌ها، نقش برجسته تاجگذاری اردشیر دوم می‌باشد.

این نقش برجسته، نخستین نقش‌نگاره طاق بستان است که در آن شاه ساسانی به حالت ایستاده در مرکز صحنه به تصویر کشیده شده و دست چپ خود را بر روی قبضه شمشیر گذاشته و با دست راست خود یک حلقه را از اهورامزدا دریافت می‌کند. در پشت سر اردشیر دوم، میترا که یک ایزد هندو ایرانی است با هاله‌ای از نور در سمت چپ قرار دارد. در زیر پای اردشیر دوم ساسانی نیز امپراطور روم به نام ژولیان قرار دارد که در جنگ توسط وی اسیر شده است.

طاق بزرگ

یکی از مهمترین اثرها در طاق بستان، طاق بزرگ است که سنگ‌نگاره تاجگذاری خسرو پرویز ساسانی بر روی آن نقش بسته است. در کناره ورودی طاق، سنگ نگاره‌ای از درخت زندگی، فرشتگان بالدار، مجالس شکار گراز و غیره دیده می‌شود. 

در زیر نقش تاجگذاری خسرو پرویز ساسانی، سوار زره‌پوش اسب‌سواری قرار دارد. همچنین در این تصویر شاه در میانه قرار گرفته در سمت راست او فروهر با تاجی کنگره‌دار قرار دارد که در حال اهدای حلقه فر ایزدی به خسرو پرویز است. همچنین در بخش دیگری از تندیس مشاهده می‌شود که فروهر را در سمت راست شاه و آناهیتا، ایزدبانوی آب‌ها را در سمت چپ او نشان می‌دهد.

طاق کوچک

طاق کوچک در میان طاق بزرگ و سنگ‌نگاره تاجگذاری اردشیر دوم قرار گرفته و تصویری از تاجگذاری شاپور دوم و سوم ساسانی را نمایش می‌دهد. این طاق در بالای دیواره، دو نقش و دو کتیبه دارد که کتیبه‌ها به خط پهلوی کتیبه‌ای هستند.

اهمیت تاریخی و هنری طاق بستان

این آثار متعلق به دوران ساسانی است که هنر حجاری روی سنگ به اوج خود رسید. این نقوش نه تنها جنبه مذهبی (اعطای تاج پادشاهی توسط ایزدان) دارند، بلکه جنبه‌های سیاسی و نظامی را نیز بازتاب می‌دهند.

در مقابل طاق‌ها، یک حوضچه یا دریاچه مصنوعی وجود دارد که گفته می‌شود از محل سرچشمه گرفتن چشمه‌ای طبیعی پر شده و در زمان ساسانیان برای استفاده از آب و بازتاب تصاویر حکاکی‌ها استفاده می‌شده است.

طاق بستان به عنوان یک سایت سلطنتی در دوره ساسانی (از سده سوم تا هفتم میلادی) کاربری داشته و اهمیت تاریخی آن در چند محور خلاصه می‌شود:

تأیید مشروعیت پادشاهی:

حجاری‌ها اغلب صحنه‌هایی از اعطای سلطنت (تاج‌گذاری) توسط اهورامزدا (خدای بزرگ زرتشتی) به شاهان ساسانی را به تصویر می‌کشند. این کارکرد نمادین برای مردم و دشمنان آن دوره بسیار حیاتی بود؛ زیرا مشروعیت شاه را نه از طریق وراثت صرف، بلکه از طریق تأیید الهی نشان می‌داد.

برای مثال؛ نقش تاج‌گذاری اردشیر دوم یا خسرو پرویز، به صراحت نشان می‌دهد که قدرت آن‌ها با اراده الهی پیوند خورده است.

سند قدرت نظامی و پیروزی:

برخی از نقش‌ها، مانند نقش برجسته بزرگ، صحنه‌های پیروزی نظامی را به نمایش می‌گذارند. این نقوش پیامی قوی برای رقبای منطقه‌ای (به ویژه امپراتوری روم شرقی یا بیزانس) بود که قدرت نظامی ساسانیان را یادآوری می‌کرد. برای مثال؛ نقش خسرو پرویز در مقابل سوار دیگری (احتمالاً بهرام چوبین یا نرسی)، نمادی از حاکمیت بلامنازع اوست.

تداوم فرهنگی:

طاق بستان نشان می‌دهد که علیرغم تغییر پادشاهان، سنت‌های هنری و مذهبی در طول قرن‌ها در مرکز امپراتوری حفظ و تکرار شده است. این مجموعه در مقایسه با نقش‌های تخت جمشید (هخامنشی) یا دیگر آثار ساسانی (مانند نقش رستم)، نماینده هنر دوره متأخر ساسانی است.

از نظر هنری، طاق بستان به دلیل کیفیت اجرای استثنایی و سبک منحصر به فردش، یک شاهکار محسوب می‌شود:

ظرافت حجاری و عمق‌بخشی:

هنرمندان ساسانی در این محل از تکنیک‌های پیشرفته‌ای استفاده کرده‌اند که به نقوش عمق و حجم بسیار واقع‌گرایانه‌ای بخشیده است. جزئیات لباس‌ها، زره‌ها، موها، و حتی پاهای اسب‌ها با دقت خیره‌کننده‌ای تراشیده شده‌اند. این سبک حجاری، که به “نقش‌برجسته‌های بلند” معروف است، انعکاس‌دهنده توجه به طبیعت‌گرایی و واقع‌گرایی در هنر ساسانی است.

تکامل هنر:

طاق‌ها در دوره‌های مختلفی ساخته شده‌اند که این امکان را به ما می‌دهد تا تکامل سبک هنری ساسانی را مشاهده کنیم. در طاق کوچک، حجاری‌ها اغلب کمی تخت‌تر و خشک‌تر هستند که نمایانگر سبک‌های اوایل تا میانه ساسانی است.

طاق بزرگ (خسرو پرویز)، اوج هنر ساسانی است. چین و شکن‌های لباس، حالت چهره‌ها و پویایی سواران، نشان‌دهنده تسلط کامل هنرمند بر ماده سنگ است.

عناصر معماری و محیطی:

نحوه قرارگیری طاق‌ها در دل کوه و ارتباط آن‌ها با حوضچه آب که احتمالاً تصاویر را منعکس می‌کرده، یک نوع ترکیب هنری-محیطی ایجاد کرده است. این انعکاس دوگانه، جلوه‌ای اثیری و مقدس به این بنا می‌بخشیده که در دیگر آثار کمتر دیده می‌شود.

آسیب‌های وارد شده به طاق بستان کرمانشاه

متاسفانه به مجموعه طاق بستان کرمانشاه آسیب‌های زیادی وارد شده است که از آن جمله می‌توان به آسیبی که توسط محمدعلی میرزای قاجار به این بنا وارد شده است اشاره کرد. محمدعلی دولتشاه پسر فتحعلی شاه قاجار مجسمه‌ای از خود حجاری کرده است که حتی ناصرالدین شاه نیز در سفرنامه خود به بی‌ارزش و نامناسب بودن آن اشاره می‌کند.

در میانه‌های دوران قاجاریه بنای دیگری به نام عمارت مسعودیه به مجموعه طاق بستان کرمانشاه اضافه شده است که حاکم وقت کرمانشاه «امام قلی میرزا عمادالدوله» آن را بنا کرد. البته این عمارت در سال ۱۳۴۲ خورشیدی برای آزادسازی چشمه آناهیتا و نمایان کردن آثار باستانی به کلی تخریب شد.

عمارت مسعودیه یک بنای دو طبقه زیبا متعلق به زمان قاجاریه بود که تزیینات آیینه‌کاری و گچبری منحصر به فردی داشت؛ اما با وجود زیبایی هنری فاقد ارزش تاریخی بود و در زمان پهلوی دستور تخریب آن صادر شد. البته عمارت مسعودیه به دلیل فرضیه‌های «رومن گیر شمن» که یک باستان‌شناس فرانسوی اوکراینی تبار بود تخریب شد زیرا او مدعی بود که در زیر عمارت قاجاریه مسعودی آثار ساسانی گوناگونی نهفته است و دهانه‌های اصلی سرچشمه کور شده و دهانه‌های چشمه آناهیتا در زیر این بناست؛ اما پس از تخریب عمارت مسعودی هیچ‌کدام از فرضیات این باستان‌شناس خارجی و هیئت همراه او تایید نشد.

البته آسیب‌های طبیعی دیگری نیز به مجموعه طاق بستان کرمانشاه وارد شده که به دلیل حرکت زمین در این منطقه است و منجر به بروز ترک‌هایی در دیواره‌های طاق بزرگ و طاق کوچک شده است و به مرور زمان باعث محو شدن بخشی از نقوش این طاق‌ها شده است.

سخن پایانی

مجموعه طاق بستان کرمانشاه یکی از آثار تاریخی ایران در شهر کرمانشاه است که متعلق به دوران ساسانی می‌باشد. در این مجموعه، سنگ نوشته‌ها و سنگ نگاره‌های زیادی وجود دارد که شامل تاجگذاری خسروپرویز، اردشیر دوم، شاپور دوم و شاپور سوم می‌باشد. همچنین در مجموعۀ آن آثار تاریخی دیگری نیز کشف شده است. متاسفانه به دلیل بی‌غفلتی شاهان قاجاریه و حوادث طبیعی آسیب‌هایی به این مجموعه وارد شده که باعث از بین رفتن بخشی از نقوش برجسته شده است.