روستای تاریخی انجدان، پایتخت پنهان اسماعیلیان ایران در قرون میانه است. روستای انجدان توانسته در دل کوهستان، فلسفه و عرفان ایرانی را بهم گره بزند.

از ملاصدرا تا روستای انجدان: گره‌گشایی مسیرهای عرفانی روستای تاریخی انجدان

روستای انجدان یکی از روستاهای تاریخی و زیبای استان مرکزی ایران است که به چند دلیل شهرت دارد. روستای تاریخی انجدان (که در گذشته به نام‌هایی چون “انکدان” و “انگدان” نیز خوانده می‌شده) یکی از روستاهای تاریخی و مهم شهرستان اراک در استان مرکزی ایران است. نام روستا به احتمال زیاد از نام گیاه “انگدان” (آنغوزه) گرفته شده است که در منطقه می‌روییده است.

در ادامه بیشتر با این دلایل شهرت روستای تاریخی انجدان آشنا خواهید شد.

دلایل شهرت روستای انجدان

روستای انجدان به دلایل زیادی شهرت دارد که از آن جمله میتوان به موارد زیر اشاره کرد:

مرکز اسماعیلیه پس از الموت (دوره احیای انجدان):

روستای تاریخی انجدان در قرون وسطی، به ویژه پس از سقوط الموت، اهمیت فراوانی پیدا کرد. امامان اسماعیلیه نزاریه در نیمه دوم قرن نهم هجری (پانزدهم میلادی) به این روستا پناه آوردند و برای نزدیک به دو قرن، فعالیت‌های تبلیغی و فکری خود را از این مکان که در کوهستان قرار داشت، دنبال کردند. این دوره به طور خاص به عنوان “دوره احیای انجدان” شناخته می‌شود.

دوره «پس از الموت» اشاره دارد به زمانی بعد از حمله هلاکوخان مغول (حدود ۱۲۵۶م / ۶۵۴ق) که به پایان حکومت نزاریان اسماعیلی در قلعه‌های الموت و لمسر انجامید. با این سقوط، بازماندگان اسماعیلیه ناچار شدند از میدان سیاست کناره گیرند و به‌صورت پنهان و با تقیه در مناطق مختلف ایران پراکنده شوند. در این میان، انجدان نقشی ویژه و تعیین‌کننده یافت.

در این دوره، امامان نزاری، از جمله امامان سادات انجدانی چون سلطان محمد، سیدنزار و سید کلی‌الله، با عالمان و صوفیان در تعامل بودند و در کنار فعالیت تقیه‌ای مذهبی، به ترویج دانش، شعر، فلسفه و عرفان پرداختند. در انجدان، اندیشه اسماعیلی با ادبیات عرفانی ایرانی درآمیخت. بسیاری از داعیان (مبلّغان) اسماعیلی در این دوران، چهره‌هایی اهل قلم و شعر بودند. آثار آن‌ها به فارسی نگاشته می‌شد و در قالب اصطلاحات صوفیانه، اندیشه‌های باطنی و فلسفی اسماعیلی را منتقل می‌کردند.

کتیبه‌هایی در انجدان پیدا شده که به خط کوفی و نسخ قرن نهم و دهم هجری بازمی‌گردند و تاییدی بر حضور پررنگ اسماعیلیان در آن‌جاست. از همین روستا بود که سنت نزاری بعدها به هندوستان و آسیای میانه گسترش یافت و بذر جامعۀ معاصر اسماعیلی (به امامت آقاخان‌ها) از همان میراث انجدانی سر برآورد.

امامان نزدیک به دو قرن در اینجا فعال بودند تا اینکه در نیمه دوم قرن یازدهم هجری/ هفدهم میلادی، مرکز فعالیت‌ها به روستای کهک در نزدیکی دلیجان منتقل شد و انجدان اهمیت گذشته خود را از دست داد.

گفته می‌شود که ملاصدرا، حکیم برجسته دوره صفوی، مدتی از عمر خود را در انزوا در روستای کهک (نزدیک انجدان) گذرانده و طبق نوشته‌ها، با امامان اسماعیلی در ارتباط بوده است.

آثار مذهبی و تاریخی این روستا:

در این روستا آثاری از دوره سکونت امامان اسماعیلی باقی مانده است، از جمله دو مسجد و سه آرامگاه که مزار برخی از امامان نزاری و بستگانشان بوده است. تعدادی از این آثار به شرح زیر هستند:

بقعه‌ها (آرامگاه‌ها): سه مقبره مهم در انجدان وجود دارد که اعتقاد بر این است که مزار شماری از امامان نزاری و بستگانشان هستند:

• بقعه شاه قلندر
• بقعه شاه قریب
• بقعه چهل دختران

این روستا با وجود جمعیت کم، تعداد مساجد و حسینیه‌های زیادی دارد (حدود ۱۷ تا ۱۸ باب). مشهورترین آن‌ها عبارتند از:

• مسجد سرچشمه: که به مسجد شاه خلیل‌الله نیز معروف بود.
• مسجد جامع: که گفته می‌شود تاریخ بنای آن به سده‌های نخستین اسلام بازمی‌گردد و توسط شاه خلیل‌الله تعمیر شده است.

همچنین آثاری مانند قلعه نورآباد، قلعه امیرخان، قلعه وزیر و کاروانسرای شاه عباسی نیز در گذشته در این منطقه وجود داشته‌اند که امروزه بیشتر آن‌ها ویران شده‌اند.

خاستگاه فرهنگی و موقعیت جغرافیایی:

انجدان در سده‌های پس از قرن نهم هجری، زادگاه نویسندگان و ادیبان برجسته‌ای بوده است.

این روستا در منطقه‌ای کوهستانی و مرتفع (حدود ۲۰۰۰ متر ارتفاع از سطح دریا) قرار دارد و در نزدیکی کوه‌های چشمه و برف شاه واقع شده است. این روستا در فاصله نزدیکی از خمین و اراک قرار دارد. خانه‌های روستا به سبک معماری پلکانی کوهستانی و با مصالح بومی ساخته شده‌اند که از نظر بصری بسیار جذاب است. این روستا به دلیل ارتفاع بالا، آب و هوای بسیار سرد و کوهستانی در زمستان و معتدل و خوشایند در تابستان دارد.

معماری خانه‌های انجدان نمونه‌ای از معماری بومی-منطقه‌ای است که با هوشمندی، محدودیت‌های توپوگرافی (شیب کوه) و شرایط اقلیمی (نوسانات دمایی) را به فرصتی برای خلق یک بافت شهری منسجم و مقاوم تبدیل کرده است.

بازسازی و مرمت روستای تاریخی انجدان

موضوع بازسازی و مرمت روستای تاریخی انجدان هم از نظر باستان‌شناسی و هم از نگاه فرهنگی بسیار اهمیت دارد، چون این روستا یکی از معدود نقاطی در ایران است که تداوم حیاتش از پیش از اسلام تا دوران معاصر، با هویت مذهبی و فکری خاص (اسماعیلیه) همراه بوده است.

روستای انجدان در قرون نهم تا یازدهم هجری، مرکز فعالیت‌های فرهنگی و دینی بود. اما با گذشت قرون، جنگ‌ها، مهاجرت‌ها و بی‌توجهی، بسیاری از بناهای تاریخی آن آسیب دیدند.

از اواخر قرن ۱۳ و به‌ویژه پس از انقلاب اسلامی، توجه پژوهشگران و میراث فرهنگی به احیای این محوطه افزایش یافت، زیرا:

• معماری اصیل سنگی و خشتی روستا، نمونه‌ای ماندگار از معماری کوه‌پایه‌ای ایران مرکزی است.
• آرامگاه‌های مربوط به امامان اسماعیلی و بقاع مذهبی، ارزش مذهبی و تاریخی ویژه دارند.
• اسناد سنگ‌نوشت، کتیبه‌ها و نقوش اسلامی آن برای باستان‌شناسی ایران اهمیت بالایی دارند.

شناسایی و مستندسازی (دهه ۱۳۷۰ تا ۱۳۸۰)

پژوهشکده میراث فرهنگی و دانشگاه تهران با همکاری سازمان اسناد ملی، نخستین نقشه‌های مستند‌نگاری از بافت تاریخی انجدان را تهیه کردند و کتیبه‌ها، سنگ‌نوشته‌ها و بقاع امامزادگان بررسی شد.

فهرست آثار تاریخی در محدوده‌ بافت قدیم (برج، دروازه، امامزاده‌ها، آسیاب‌ها، و خانه‌های سنتی) ثبت ملی شد.

مرمت کالبدی آثار شاخص

امامزاده شاهزاده احمد، امامزاده سید نزار و بقعه سید کلی‌الله مورد مرمت سازه‌ای (تحکیم دیواره‌ها، گچ‌کاری و بازسازی گنبدها) قرار گرفتند و بخش‌هایی از گورستان تاریخی و کتیبه‌های آن نیز پاکسازی و تثبیت شدند. همچنین بافت سنگی کوچه‌ها با مصالح بومی بازچینی شد.

احیای بافت و گردشگری

از اوایل دهه ۱۳۹۰، تمرکز مرمت به‌سوی احیای بافت زنده روستا رفت:

طرح «انجدان، روستای هدف گردشگری» با مشارکت سازمان میراث فرهنگی استان مرکزی آغاز شد. خانه‌های تاریخی با حفظ سبک معماری بومی بازسازی و برخی تبدیل به اقامتگاه بوم‌گردی شدند. مسیرهای دسترسی، روشنایی سنتی، تابلوهای معرفی آثار و مرکز اطلاع‌رسانی گردشگران ایجاد شد. همچنین کارگاه‌های صنایع‌دستی (گلیم، سفال و خشک‌بار) به‌عنوان بخشی از برنامه توسعه پایدار محلی فعال شدند.

روستای تاریخی انجدان امروزه با مرمت تدریجی، به یکی از روستاهای نمونه گردشگری ایران در سطح فرهنگی و تاریخی تبدیل شده است. هدف برنامه‌های میراث فرهنگی، حفظ اصالت تاریخی و پویایی اجتماعی است، نه فقط بازسازی موزه‌ای. بنابراین تلاش می‌شود زندگی روستا حفظ شود و مردم در کنار گردشگری، در اقتصاد نوین محلی نقش داشته باشند.

سخن پایانی

از نظر موقعیت جغرافیایی، روستای انجدان در ۶۴ کیلومتری شمال خمین و حدود ۳۷ کیلومتری شرق اراک قرار دارد و منطقه‌ای کوهستانی و خوش آب و هوا محسوب می‌شود.

این روستا امروزه یک روستای کوهستانی با جمعیتی حدود ۱۵۰ تا ۲۰۰ نفر (بسته به فصل) است و بیشتر اقتصاد آن بر پایه کشاورزی (باغات میوه و زراعت) و دامداری استوار است. با وجود اینکه این روستا امروزه مرکزیت مذهبی ندارد، به دلیل اهمیت تاریخی‌اش در دوره اسماعیلیه و وجود بقعه‌ها، مورد توجه برخی محققان، تاریخ‌شناسان و گردشگران خاص قرار می‌گیرد.

مسیر اصلی دسترسی به روستای تاریخی انجدان معمولاً از طریق جاده‌های فرعی منشعب از جاده اراک به سمت شهرستان خمین یا از مسیرهای فرعی منتهی به دهستان امیریه است.