تروما و انواع آن پاسخی هستند که سیستم عصبی به رویدادهای تهدیدآمیز می‌دهد و بر اساس مدت و ماهیت آن به انواع تک‌حادثه‌ای، مکرر و پیچیده تقسیم می‌شوند.

تروما و انواع آن: مروری جامع بر ماهیت و انواع آسیب‌های روانی

تروما و انواع آن، سوال پرتکرار بسیاری از افراد است که به دنبال بررسی نقش آسیب‌های روانی بر زندگی فردی خود هستند.

تروما یا آسیب روانی، فراتر از یک تجربه سخت یا ناراحت‌کننده، یک واکنش فیزیولوژیک و روانی عمیق به یک رویداد یا مجموعه‌ای از رویدادهاست که تهدیدی جدی برای زندگی، یکپارچگی جسمانی یا امنیت روانی فرد ایجاد می‌کند. این تجربه به قدری شدید است که از توانایی‌های فرد برای یکپارچه‌سازی و پردازش آن در چارچوب ذهنی و عاطفی معمولش فراتر می‌رود.

به عبارت دیگر، تروما زمانی رخ می‌دهد که مغز و بدن نتوانند به طور مؤثر با یک تهدید کنار بیایند و اطلاعات مربوط به آن رویداد به جای پردازش و ذخیره شدن به صورت خاطره معمولی، در سیستم عصبی به صورت “گیر افتاده” باقی می‌ماند.

با ما همراه باشید تا در ادامه به بررسی تروما و انواع آن بپردازیم.

پاسخ فیزیولوژیک به آسیب روانی یا تروما (واکنش بقا)

هنگامی که یک رویداد آسیب‌زننده رخ می‌دهد، سیستم عصبی سمپاتیک (مسئول پاسخ‌های اضطراری) فعال می‌شود و سه واکنش اصلی شکل می‌گیرد:

• جنگ (Fight): تلاش برای مبارزه با تهدید.
• گریز (Flight): تلاش برای فرار از تهدید.
• انجماد (Freeze): در مواردی که جنگ یا گریز ممکن نیست، بدن و ذهن منجمد می‌شوند. این حالت اغلب با احساس بی‌حسی، قطع ارتباط با بدن و ناتوانی در حرکت همراه است.

در حالت عادی، پس از برطرف شدن خطر، سیستم پاراسمپاتیک (مسئول استراحت و هضم) فعال شده و بدن به حالت تعادل بازمی‌گردد. آسیب روانی زمانی رخ می‌دهد که این چرخه به پایان نرسد و بدن در حالت آماده‌باش دائمی باقی بماند.

تروما و انواع آن

تروما و انواع آن بر اساس ماهیت و مدت زمان مواجهه با رویداد تهدیدآمیز به سه دسته اصلی تقسیم می‌شود:

۱. تروماهای تک‌حادثه‌ای

این نوع آسیب روانی ناشی از یک رویداد واحد، ناگهانی و با مدت زمان محدود است که به شدت فرد را غافلگیر می‌کند و حس امنیت او را از بین می‌برد.

ویژگی اصلی تروماهای تک حادثه‌ای، یک نقطه عطف واضح در زمان و مکان است و تأثیر اولیه آن به این صورت است که معمولاً باعث فعال شدن سریع واکنش‌های بقا (جنگ، گریز، انجماد) می‌شود و پس از آن، فرد ممکن است در پردازش این “یک لحظه وحشتناک” دچار مشکل شود.

برخی نمونه‌های ترومای تک حادثه‌ای عبارتند از:

• تصادف شدید وسایل نقلیه؛
• تجربه یک حادثه تروریستی یا بلای طبیعی (مانند زلزله یا سیل)؛
• یک مورد تجاوز یا سرقت مسلحانه؛
• دریافت یک تشخیص پزشکی اورژانسی و تهدیدآمیز؛

۲. تروماهای مکرر یا طولانی‌مدت

این نوع تروما نتیجه قرار گرفتن مداوم و طولانی‌مدت در معرض یک عامل استرس‌زای شدید است. اغلب این نوع تروماها در چارچوب روابط انسانی نزدیک رخ می‌دهند.

ویژگی اصلی آنها، قرار گرفتن مکرر در معرض خطر، استرس یا آزار در طول زمان است و از آنجا که قربانی ممکن است دائماً در حال سازگاری با شرایط باشد، تشخیص لحظه وقوع “حادثه” دشوار است. این نوع تروما به تدریج بر ساختار شخصیتی و سبک دلبستگی فرد اثر می‌گذارد.

برخی نمونه‌های آن به شرح زیر است:

• ازدواج یا رابطه آزاردهنده (خشونت خانگی، سوءاستفاده عاطفی مداوم)؛
• بهره‌کشی یا آزار جنسی/ جسمی مزمن در دوران کودکی؛
• بیماری طولانی‌مدت یا زندگی تحت شرایط جنگی یا فقر شدید؛

۳. تروماهای پیچیده

ترومای پیچیده که گاهی اوقات با اختلال استرس پس از سانحه پیچیده (C-PTSD) مرتبط است، شکل عمیق‌تر و گسترده‌تری از تروماهای مکرر است. این نوع تروما معمولاً توسط افرادی بر قربانی تحمیل می‌شود که فرد باید به آن‌ها اعتماد کند (مانند والدین، مراقبان، یا مقامات).

ویژگی اصلی آن این است که تروما مزمن، تکرارشونده، و اغلب توسط افراد مورد اعتماد تحمیل می‌شود که اعتماد فرد به دیگران و به حس خویشتن را به کلی نابود می‌کند.

علاوه بر علائم PTSD کلاسیک، ترومای پیچیده بر سه حوزه کلیدی زندگی فرد تأثیر می‌گذارد:

• تنظیم هیجانی: دشواری شدید در کنترل خشم، غم یا احساسات ناخوشایند.
• هویت و خودآگاهی: احساس بی‌ارزشی، شرم دائمی و ناتوانی در شکل‌دهی یک “خود” منسجم.
• روابط بین فردی: مشکل در ایجاد یا حفظ روابط امن و معنادار (الگوی دلبستگی ناایمن).

برخی نمونه‌های این مورد به شرح زیر است:

• کودکانی که در محیط‌های بی‌ثبات و آزارگر بزرگ شده‌اند؛
• قربانیان شکنجه یا نسل‌کشی؛
• افرادی که قربانی فرقه یا کنترل اجباری بوده‌اند.

تفاوت آسیب روانی با استرس مزمن

توجه به این نکته مهم است که تروما با استرس مزمن تفاوت دارد. در استرس مزمن (مانند فشار کاری زیاد)، فرد معمولاً کنترل بیشتری بر محیط خود دارد و احساس می‌کند که منابع لازم برای مدیریت شرایط را در اختیار دارد. اما در تروما، فرد احساس ناتوانی مطلق می‌کند و سیستم عصبی سیگنال می‌دهد که هیچ راهی برای خروج از موقعیت خطرناک وجود ندارد.

یکی از مثال‌های ملموس، آرتور فلک (جوکر) در فیلم جوکر است که مصداق بارز تروماهای مکرر و پیچیده بود و در نهایت منجر به فروپاشی ساختارهای شناختی و روانی او شد.

تأثیرات تروما و انواع آن بر سیستم‌های بدن

تأثیر تروما و انواع آن از مرزهای روان‌شناختی عبور کرده و بر زیست‌شناسی بدن نیز اثر می‌گذارد:

تأثیر بر مغز:

تروما می‌تواند ساختار و عملکرد مناطقی از مغز مانند هیپوکامپ (مرکز حافظه)، قشر پیش‌پیشانی (مرکز تصمیم‌گیری و کنترل تکانه) و آمیگدال (مرکز ترس) را تغییر دهد. این تغییرات باعث می‌شوند فرد در موقعیت‌های غیرتهدیدآمیز نیز واکنش‌های ترس شدید نشان دهد.

تأثیر بر بدن:

سیستم ایمنی تضعیف می‌شود، هورمون‌های استرس (کورتیزول) در بدن انباشته شده و خطر ابتلا به بیماری‌های مزمن جسمی (مانند مشکلات قلبی و گوارشی) افزایش می‌یابد.

اختلال استرس پس از سانحه (PTSD)

شایع‌ترین تشخیص بالینی مرتبط با تروما و انواع آن، اختلال استرس پس از سانحه (PTSD) است. علائم PTSD معمولاً به چهار دسته تقسیم می‌شوند که فرد باید برای مدتی پس از رویداد آسیب‌زننده، حداقل یک علامت از هر دسته را تجربه کند:

• نفوذ: افکار، کابوس‌ها یا بازگشت‌های ناخواسته به گذشته درباره رویداد.
• اجتناب: تلاش برای دوری از محرک‌های خارجی یا داخلی مرتبط با آسیب روانی.
• تغییرات منفی در شناخت و خلق‌وخو: ناتوانی در یادآوری جنبه‌هایی از واقعه، باورهای منفی پایدار در مورد خود یا جهان (“من بد هستم”)، انزوای اجتماعی و ناتوانی در تجربه احساسات مثبت.
• برانگیختگی و واکنش‌پذیری: تحریک‌پذیری، مشکل در تمرکز، بی‌خوابی و واکنش‌های دفاعی بیش از حد (مانند ترس‌های ناگهانی).

مسیرهای بازیابی و درمان تروما و انواع آن

درمان تروما و انواع آن بر روی بازگرداندن حس امنیت و کمک به سیستم عصبی برای پردازش خاطرات “گیر افتاده” متمرکز است. برخی از روش‌های مؤثر عبارتند از:

درمان شناختی-رفتاری متمرکز بر تروما (TF-CBT):

کمک به فرد برای شناسایی و تغییر الگوهای فکری ناسازگار مرتبط با آسیب روانی.

حساسیت‌زدایی و پردازش مجدد از طریق حرکت چشم (EMDR):

استفاده از تحریک دوطرفه (مانند حرکات چشم) برای کمک به مغز در پردازش مجدد خاطرات آسیب‌زننده.

درمان‌های مبتنی بر ذهن‌آگاهی و بدن:

تمرکز بر ارتباط بین ذهن و بدن برای کمک به تنظیم مجدد سیستم عصبی (مانند یوگا درمانی یا تمرینات تنفسی).

به طور خلاصه، تروما یک زخم نامرئی است که نحوه ادراک فرد از خود، دیگران و جهان را تغییر می‌دهد، اما با حمایت و درمان مناسب، سیستم عصبی می‌تواند توانایی خود را برای بازیابی و یکپارچه‌سازی تجربه بازیابد.

سخن پایانی

تروما پاسخی عمیقاً مخرب فیزیولوژیک و روانی به یک واقعه یا تجربه‌ای تهدیدآمیز است که فراتر از ظرفیت فرد برای پردازش و یکپارچه‌سازی آن عمل می‌کند. این تجربه باعث می‌شود سیستم عصبی در حالت بقای دائمی (جنگ، گریز یا انجماد) گیر کند و فرد نتواند به حالت عادی بازگردد.

انواع اصلی تروما بر اساس ماهیت مواجهه به تروماهای تک‌حادثه‌ای، تروماهای مکرر و تروماهای پیچیده دسته‌بندی می‌شوند. تروماهای پیچیده، عمیق‌ترین اثرات را بر ساختار هویت، تنظیم هیجانات، و توانایی فرد برای برقراری روابط سالم می‌گذارند و معمولاً با اختلال استرس پس از سانحه پیچیده (C-PTSD) همراه هستند.

درک تروما و انواع آن برای درمان حیاتی است؛ زیرا هر نوع نیازمند رویکرد متفاوتی برای بازگرداندن حس امنیت و یکپارچگی به سیستم عصبی است.